18 sentyabr – dahi Azərbaycan bəstəkarı, dirijoru, musiqişünası, publisisti, dramaturqu və müəllimi Üzeyir Hacıbəyovun doğum günüdür. Bununla əlaqədar olaraq artıq Bakıda 11-ci Beynəlxalq Musiqi Festivalı (ətraflı) keçirilir. Biz isə, öz növbəmizdə böyük bəstəkarın altı şah əsəri haqqında danışacağıq.

Üzeyir Hacıbəyov 1885-ci il sentyabrın 18-də Şuşada anadan olub. Onun atası şairə Xurşudbanu Natəvanın katibi, anası isə Aliverdibəyovlar ailəsindən idi. Gələcək bəstəkar gəncliyində muğam ifaçılığından dərs alır və xalq çalğı alətlərində çalmağı öyrənir. 1899-cu ildən o, Qori Seminariyasında oxuyur və orada violonçel, skripka və nəfəs alətlərində çalmağı mənimsəyir. Bakıya qayıdan Hacıbəyov ilk böyük musiqi əsərini, yəni "Leyli və Məcnun" əsərini yaratmağa qərar verir. Bəstəkar "Rüstəm və Zöhrə", "Şah Abbas və Xurşudbanu", "Harun və Leyla" və digər operalarını yaradıb. Onun əsərində qərb və şərq musiqi üslubları birləşir.

1. Leyli və Məcnun

Yalnız Azərbaycanda deyil, bütün İslam dünyasında ilk opera 1907-ci ildə Üzeyir Hacıbəyov tərəfindən yazılmışdır. Müəllif xatırlayırdı ki, uşaqlıqda Şuşada gördüyü "Məcnun Leylinin məzarında" tamaşası ona çox təsir etmişdir. O vaxt on üç yaşında olan Üzeyir də Əbbdurrəhim bəy Haqverdiyevin tamaşasında oynayır, xorda mahnılar oxuyurdu. Qori seminariyasında oxuduğu dövrdə gənc bəstəkar məhz Azərbaycan ədəbiyyatı əsasında əsər yazmağı düşünürdü, yaradıcılıq prosesinə isə məhz bu parlaq xatirələr təsir etmişdir.

Azərbaycan dilində ilk operanın librettosunu bəstəkar qardaşı Ceyhun Hacıbəyovla birgə yazmışdır. Məcnun rolunda Hüseynqulu Sarabski, Leyli rolunu isə Əbdürrəhman Fərəcov oynayırdı. Bəli, bəli, düz eşitdiniz, şərqin ilk operasında qadın rolunu məhz kişi ifa edirdi. İş burasındadır ki, Azərbaycan qızlarının teatr səhnəsinə yolu bağlı idi. Qızların teatr tamaşalarında çıxış etməsinə nə din, nə də qızların valideynləri imkan verirdi. Məhz buna görə də qadın rollarını kişilər ifa etməyə məcbur idi. Lakin bu kişilər incə bədən quruluşuna malik olmalı idi. Belə ki, heç kəs əzələli bığlı Leyli görmək istəmirdi. Üzeyir Hacıbəyov çayxanada oturarkən təsadüfən gənc çayxanaçının oxumasını eşidir. O, həmin gənci Leyli roluna dəvət edir. O, uzun müddət razılaşmır. Yalnız təşkilatçıların parik və qrim altında kimin olduğunu bildirməmək andını verdiklərindən sonra o, razı odru. Lakin həmin gənc Leyli rolunu yalnız bir dəfə oynadı, sonrakı tamaşalarda onu Əhməd Ağdamski əvəz etdi.

Operanın premyerası 25 yanvar 1908-ci ildə H.Z.Tağıyev Teatrının binasında baş tutdu. Tamaşa başlamazdan iki saat əvvəl iki skripkaçının gəlmədiyi məlum oldu. Bunu görən bəstəkar tələsərək musiqinin bir hissəsini yenidən yazır və özü skripkada ifa edir.

Tamaşa çox uğurlu alınır. "Leyli və Məcnun" tamaşası otuz il ərzində hər mövsümdə qurulurdu. Biletlər bir göz qırpımında alınar, zallar tamaşaçı ilə dolu olardı. Biletlərin kifayət etməməsi səbəbindən teatr binasına daxil ola bilməyənlərin eşitməsi üçün Şuşada tamaşa getdiyi zaman pəncərələr açılmışdır. "Leyli və Məcnun" tamaşası Azərbaycan opera sənətinin əsası oldu və indiyədək zalları tamaşaçılarla doldurur.

2. Şeyx Sənan

Şeyx Sənanın haqqında xalq dastanı əsasında qurulan operanın premyerası 13 dekabr 1909-cu ildə Nikitin qardaşları sirkinin binasında baş tutdu. Əsas rolu yenə də Hüseynqulu Sarabski, onun sevgilisi Xumar adlı gürcü gözəlinin rolunu isə Tamara Boqatko ifa etdi.

Operada Şeyx Sənan və Xumar adlı gürcü qızının uğursuz sevgisindən bəhs olunur. Həmin sevgi Şeyxi öz dinindən imtina etməyə vadar edir. Sevginin millət və dindən üstün tutulmasını anlamayan bir çox tamaşaçı tamaşanı yarımçıq tərk edirdi. 1909-cu ildə qurulan bu tamaşa yeganə olmuşdur – ondan sonra bəstəkar əsəri naməlum səbəblərdən məhv etmişdir.

3. Əsli və Kərəm 

Əsli və Kərəm əfsanəsi bir çox türk ölkəsində geniş yayılmış aşıq dastanıdır. O, da müsəlman Kərəmin və atası başqa millətin nümayəndəsilə evlənməsinə qəti şəkildə qarşı olan xaçpərəst Əslinin faciəvi sevgisindən bəhs edir. Dastan sonu faciəlidir – Əslinin ovsunlanmış donu toydan sonra alışır və sevgililər alovda yanır.

Bəstəkar bu sevgi hekayəsinə 1912-ci ildə müraciət etdi və özü librettonun mətnini yazdı. Kərəm rolunu Hüseynqulu Sarabski, Əsli rolunu isə Əhməd Ağdamski oynadı. Opera tamaşası indiki Azərbaycan Opera və Balet Teatrının binasında (o zaman Mayılov Qardaşları Teatrı) quruldu.  1988-ci ildə yenidən qurulmuş bu əsər bu günə qədər də xalq arasında məşhurdur.

4. O olmasın, bu olsun 

1910-cu ildə yazılmış və milli klassika adını qazanan bu operettanın əsas qəhrəmanları bir-birini sevən Sərvər və Gülnazdır. Hekayədə Gülnazın atası Rüstəm bəy qızını Məşədi İbad adlı zəngin tacir ilə evləndirmək istəyir, lakin qızın sevgilisi bununla razılaşmır.

1911-ci ildə Mayılov qardaşları teatrının səhnəsində qoyulan bu musiqili komediyada Hacıbəyov muğamdan, xalq mahnılarından və Füzulinin qəzəllərindən istifadə edib. Operetta o zamanın xurafatlarını məsxərəyə qoyur, eləcə də hakimiyyət yanğısını və acgözlüyü tənqid edir.

1956-cı ildə bu musiqili komediya əsasında çəkilən film bizə həmin dövrün ruhunu ötürür.

5. Arşın mal alan

Üzeyir Hacıbəyovun sonuncu operettası bəstəkarın Peterburqda təhsil aldığı dövrdə, yəni 1913-cü ildə yaradılmışdır. Əsərin librettosunu Fizulinin bir neçə şeirindən istifadə etməklə bəstəkarın özü yazmışdır. Operettanın adı – bəstəkarın uşaqlıqda Şuşada gördüyü küçə parça satıcılarının qışqırtısıdır. Süjetə əsasən, Əsgər adlı bir gənc şuşalı evlənmək qərarına gəlir. Lakin onun bir şərti var – gələcək həyat yoldaşının üzünü əvvəlcədən görüb sevməlidir. Dostunun məsləhətilə o, arşın-malçı (parça satıcısı) paltarını geyinib qadınların və qızların çadra geyinmədən mallara baxdığı evlərə daxil olur. Tezliklə o, öz məhəbbətinə rast gəlir və ona öz adı ilə elçi düşmək istəyir. Gülçöhrə də gənc satıcıya vurulur, lakin bilmir ki, Əskər elə küçə parça satıcısının özüdür.

13 oktyabr tarixində biz "Arşın mal alan" tamaşanı yenidən Azərbaycan Opera və Balet Teatrının səhnəsində görəcəyik. Biletləri siz burada əldə edə bilərsiniz. 

6. Koroğlu

Bir çox tənqidçi hesab edir ki, Koroğlu operası Üzeyir Hacıbəyovun musiqi yaradıcılığının ən yüksək nöqtəsidir – bu operaya görə bəstəkara Stalin mükafatı təqdim edilmişdir. Bəstəkarın son işləridən biri xalqın azadlığı uğrunda mübarizə aparan Koroğlu haqqında dastana əsaslanır. Azərbaycanda Orta Əsrlərdə hökm sürən siniflərarası mübarizəni əks etdirən bu opera öz möhtəşəmliyi və novatorluğu ilə hər kəsi heyrətləndirdi: xalqın səsini simvolizə edən xordan və Azərbaycan baletinin əsasını qoyan rəqs səhnələrindən ilk dəfə istifadə edilmişdir. Əsərin baş qəhrəmanı atası Həsən xan adlı qəddar feodal tərəfindən kor edilmiş xalq nəğməkarı Koroğludur. O, xanın vəhşiliklərinin qarşısını alır və sevgilisini xilas edir.

Opera 1936-cı ildə Bakıda səhnəyə qoyuldu və o vaxtdan öz populyarlığını itirmədi. Bu il Azərbaycan Akademik Opera və Balet Teatrı öz 111-ci teatr mövsümünü məhz Koroğlu operası ilə açır. Tamaşa sentyabrın 19-da baş tutacaq.