Bakının kinoteatrlarında hal-hazırda gedən filmlərdən biri də rejissor Todd Fillipsin çəkdiyi və baş rolda Xoakin Feniksin çəkildiyi “Coker” filmidir.

Mən də trenddən geri qalmamaq üçün kinoteatra gedib bu filmə baxdım və etiraf edim ki, xeyli təsirləndim. Düzü, komiks və film qəhrəmanı kimi Coker haqqında kiçik də olsa müəyyən təsəvvürüm var idi – bilirdim ki, Batman haqqında əsərlərin personajlarından biridir – baş qəhrəmanın əsas antaqonisti. Amma komikslərə və onlar əsasında çəkilmiş filmlərə bir az skeptik yanaşıram – sonuncu baxdığım “Qara pantera” (2018, rejissor – Rayan Kuqler) filmindən sonra isə ümumiyyətlə belə filmlərə vaxt ayırmamağı qərarlaşdırdımışdım. Məhz bu səbəbdən də “Cokerə” kinoteatr ekranlarına çıxan kimi dərhal getməmişdim.

Amma gedib də bu filmi çox sevdim. Sözsüz ki, “Coker” 2019-cu ildə kinoaləminin ən böyük hadisələrindən biri olacaqdır. Həm süjet, həm rejissor və operator işi, həm də aktyor oyunu (Xoakin Feniks bu rolda mükəmməldir) çox yüksək səviyyədədir – 2020-ci ilin fevralında Los-Ancelesdən xoş xəbərlər eşitməyi artıq indidən planlaşdıra bilərik.

Filmə baxmağa məcbur etmiş ifadəni mən də öz növbəmdə sizlərə deməliyəm – bu, komiks əsasında çəkilmiş, super-qəhrəman haqqında və sonda xeyir qüvvələrin şər qüvvələr üzərində qalib gəldiyi bir blokbaster deyil. Batman haqqında filmlər seriyasının prikveli olan “Coker” baş mənfi qəhrəmanın necə yarandığına haqq qazandırmasa da, ən azından bunu izah etməyə çalışır.

Filmin süjetinə görə Artur Flek kloun-animator işləyir və qalan bütün boş vaxtını xəstə anasına qulluq və stenda-ap ulduzu olmaq cəhdlərinə sərf edir. Artur Flekin bir də mental problemləri var – o ağır depressiya şəraitində yaşadığı üçün mütəmadi psixoloqla görüşməli və dərmanlar qəbul etməlidir və iradəsiz baş verən gülüşü tək psixoloji problemlərlə deyil, həm də sadəcə ağır gündəlik həyatdan qaçmaq cəhdləri kimi də qiymətləndirilə bilər.

Sözsüz ki, insan fərdinə yeni gördüyü bir şeyi artıq mövcud təəssüratları ilə müqayisə etmək xasdır – bu səbəbdəndir ki, məsələn, ilk dəfə zürafə görmüş romalılar onu “Camelopard” adlandırmışdılar – onlara görə hündürboylu xallı-xalı sarı dəriyə malik naməlum heyvan dəvə və leopardın təbiətəzidd izdivacının övladı idi. Eynilə də “Cokerə” baxan və kino aləmindən az-çox məlumatlı tamaşaçılar onu artıq gördükləri filmlər ilə müqayisə etməyə çalışırlar, özü də tək “Batman” seriyasından deyil – bunlar arasında ən tez-tez hallanan Martin Skorsezenin “Taksi sürücüsü” (1976) filmidir. Vaxtilə o da zorakılığa haqq qazandırma və mənfi qəhrəmana simpatiyanın təbliği ittihamları ilə üzləşmişdir.

Lakin mən özümü böyük sinefil hiss etmədiyimdən və hesab etmədiyimdən “Cokeri” bir az fərqli prizmadan dəyərləndirmək istərdim.

“Coker” birinci növbədə böyük urbanistik kinoromandır və bu şəkildə öz sələflərinin cızdığı yol ilə gedir və mövzunu daha da genişləndirir.

Bir az yuxarırda qeyd etdm ki, film mənfi qəhrəman kimi Cokerin yaranmasını izah etməyə bir cəhddir.

Ömrümün 10 ilə yaxın bir dövrünü hüquq təhsilimə sərf etsəm də bir neçə il öncə kanadalı jurnalist Malkolm Qladuellin “Sınma nöqtəsi: Kiçik şeylər böyük fərqlərə necə səbəb olur” kitabını oxuyanacan hələ uzaq 1982-ci ildə amerikalı sosioloqlar Ceyms Uilson və Corc Kellinqin irəli sürdüyü kriminoloji “Sınıq pəncərələr nəzəriyyəsi” haqqında xəbərsiz idim.

Adını yuxarıda çəkdiyim nəzəriyyənin mahiyyəti qısa şəkildə ondan ibarətdir ki, “Hər hansı bir binanın bir pəncərəsi sındırıldıqdan sonra tez bir zamanda o əvəzlənməsə (yerinə yenisi taxılmasa) qısa müddət sonra bütün binada bir dənə də olsun sağlam pəncərə qalamayacaq”.

Bu nəzəriyyəyə görə dövlət və cəmiyyətin xırda hüquq pozuntularına – xırda xuliqanlıq, zibili küçəyə atma, vandalizm (ictimai əmlakın məhv edilməsi, qrafitilər), ictimai məkanlarda sərxoşluq, ictimai nəqliyyat vasitələrindən fırıldaqcasına istifadə və digər buna bənzər əməllərə vaxtında reaksiya verməməsi insanları analoji və daha ağır hüquq pozuntularına təhrik edir. Məişət səviyyəsində bu cür davranışa psixoloji olaraq belə haqq qazandırılır ki, “Başqaları edirsə mən niyə etməyim?” Məsələn, küçədə zibil atmaq kimi pis bir adətiniz olmasa da, bir binanın küncündə artıq yığılmış zibil qalağı görsəniz şüuraltı oranın zibil üçün məqbul yer olduğunu düşünəcəksiniz və pis bir şey etməmiş kimi əlinizdəki zibili oraya atacaqsınız. Bunun nəticəsində cəmiyyətdə “yol verilə bilən (göz yumulan) pozuntuların” həddi getdikcə aşağı düşür və gec və ya tez ağır nəticələrə səbəb olur.

1980-lərdə Nyu-York ABŞ-ın ən təhlükəli şəhərlərindən idi. Burada ildə 2000-dən çox qətl və 600000-dən çox digər ağır cinayət törədilirdi. Bərbad gündə olan Nyu-York metrosu zir-zibilin içində batıb gedirdi. Gecə saatlarında sərnişinlər müəyyən istiqamətlərdə gedən qatarlara minməkdən, stansiyalara enməkdən belə çəkinirdilər. Çünki qatarlarla qrup şəklində hərəkət edən küçə bandalarının üzvləri sərnişinləri təhqir edərək, döyərək və onları soyaraq sözün əsl mənasında terorrizə (“terror” sözünün mənşəyi latıncada “qorxu” mənasını verir) edirdilər. Bir sözlə desək qanunsuzluq və cəzasızlıq baş alıb gedirdi. Eyni zamanda qanuna riayət edən vətəndaşları dövlətin hökmranlıq etmədiyi əraziyə daxil olduqları barəsində xəbərdar edən maddi daşıyıcılar da var idi: vaqonların içini-çölünü örtmüş, söyüşlərlə dolu qrafitilər – heç bir ictimai-faydalı əməklə məşğul olmayan şəxslər özlərini bu yolla təsdiq edirdilər.

Nyu-Yorkun nəqliyyat idarəsinin rəhbəri Devid Qann metroda cinayətkarlıqla mübarizəni məhz qrafitilərdən başladı. “Sınıq pəncərələr nəzəriyyəsinin” həmmüəlliflərindən olan Corc Kellinq Nyu-York nəqliyyat idarəsinə müşavir vəzifəsinə götürülür. Metronun yenidənqurma prosesinin müəllifləri öz diqqətlərini irihəcmli layihələrdən məhz xırda, amma kumulyativ effekti böyük olan hallara cəlb edirlər, çünki başa düşürlər ki, metroda təhlükəsizliyin artırılması mürəkkəb qurğular və polis heyətinin artırılması yolu ilə deyil, ümumilikdə onun təhlükəsiz mühit kimi cəlbediciliyinin artırılmasından keçir.

“Qraffiti – sistemin tənəzzülünün simvoludur. Təsisatın və onun mənəvi görünüşünün yenidən qurulması prosesinə məhz qrafiti üzərində qələbədən başlamaq lazımdır. Bu döyüşdə qalib gəlmədən bütün idarəetmə islahatları və maddi-texniki dəyişikliklər sadəcə olaraq mənasızdırlar və son nəticədə baş tutmayacaqlar. Biz hər birinin dəyəri 10 milyon dollar olan qatarlar alıb reysə buraxsaq və onları vandalizmdən qorumasaq nəyin baş verəcəyini bilirik. Onlar cəmi bir gün işləyəndən sonra it gününə düşəcəklər.”

Devid Qanın təsdiq etdiyi plana əsasən qısa müddət ərzində ardıcıl olaraq hər bir marşut, hər bir qatar təmizlənməyə başlayır. Onlar Nyu-Yorkun rayonları olan Kuins və Mərkəzi Manhetteni birləşdirən 7 nömrəli marşrutdan başlayırlar – paslanmaz poladdan olan vaqonların üzərindəki boya kimyəvi məhlullarla həll edilirdi, rənglənmiş vaqonlar elə qrafitinin üstündən yenidən rənglənirdi. Qann deyirdi ki, “Bizim üçün bu, dini radikalizmlə müqayisə olunacaq bir məna daşıyırdı – artıq təmizlənmiş vaqonun yenidən məhv edilməsinə heç cür yol vermək olmazdı”. Marşrutun sonunda yuma nöqtələri yerləşdirilmişdi – vaqonlar geri qayıtmamışdan əvvəl təzədən yuyulmalı idilər. Çirkli və təmiz vaqonları heç bir halda bir qatara qoşmaq olmazdı. Məqsəd vandallara onların “əməyinin” amansızcasına məhv olunacağı barədə mesajın çatdırılması idi.

Devid Qann və onun komandası 1984-dən 1990-dək metroda qrafitilərlə mübarizə aparırdı. Bu müddət ərzində nəqliyyat polisinə Uilyam Bratton rəhbərlik etməyə başlayır və metronun bərpasının ikinci mərhələsi başlayır. Bratton da Qann kimi “Sınıq pəncərələr nəzəriyyəsinin” tərəfdarı idi və metroda biletsiz gedib-gələnlərlə mübarizəyə başlayır. Bəzi məlumatlara görə gündə təxminən 170000 sərnişin biletsiz hərəkət edirdi və əvvəldə bir-iki nəfərin sistemi aldatmaq cəhdləri getdikcə başqa adamları da cəlb etməyə başlayırdı və problem getdikcə böyüyürdü. Problemin çətinliyi həm də ondan ibarət idi ki, biletsiz sərnişinlərlə mübarizə aparmaq çətin idi – gediş haqqı cəmi 1,25 dollar idi və nəqliyyat polisi belə xırda işlərlə məşğul olmaq istəmirdi.

Uilyam Bratton birinci növbədə biletsiz sərnişinlərin xüsusilə çox keçdiyi stansiyaları müəyyən edərək orada onlarla polis yerləşdirir. Onlar biletsiz sərnişinləri bir-bir tutaraq qandallayırdılar və platformada bir sıraya düzürdülər. Məqsəd polisin biletsiz sərnişinlərlə mübarizəsinin ciddi və sonunacan davam etdirəcəyi barədə cəmiyyətə siqnal vermək idi. Hər saxlanılan adam mütləq qaydada polisin bazası üzrə yoxlanılırdı və barmaq izləri götürülürdü. Saxlanılan hər yeddi nəfərdən birinin qanunla problemləri var idi, hər iyirmi nəfərdən birinin üzərindən silah aşkar olunurdu. Daha ciddi hüquq pozuntuları hesab olunan bu halların aşkar edilməsi polisləri biletsiz sərnişinləri saxlamağın ciddi məna daşıdığına inandırdı.

Bir müddət sonra “pis oğlanlar” da ağıllanıb bilet almağa başlayırlar.

Brattonun rəhbərliyi dövründə metro stansiyalarında (sərxoş vəziyyətə və ya ictimai asayişi pozmağa görə) saxlamaların sayı da artır – 1990-dan 1995-dək təxminən beş dəfə. Brattonun sayəsində nəqliyyat polisi xırda hüquq pozuntularına da diqqət etməyə başlayır.

1994-cü ildə Rudolf Culiani Nyu-York meri seçildikdən sonra Bratton şəhər polis idarəsinin rəhbəri təyin edilir. O metroda tətbiq etdiyi strategiyanı bütün şəhər miqyasında tətbiq edir – polisin diqqətini tək iri cinayətlərlə mübarizəyə deyil, həm də xırda hüquq pozuntularına, şəhərdəki ümumi normal həyat ab-havasının təmin edilməsinə cəlb edir. Bu sahədə də onun addımları xeyli uğurlu olur, zamanla Nyu-York ən təhlükəsiz şəhərlərdən birinə çevrilir. Təsadüf deyil ki, bir il öncə – 2018-ci ilin oktyabrında şəhər polis idarəsi öz rəsmi Twitter səhifəsində məlumat vermişdir ki, 12-14 oktyabr həftəsonu (weekend) son 25 ildə ilk dəfədir ki, qətlsiz və atışmasız keçmişdir.

Amma yuxarıda yazdıqlarımın hamısı “Coker” filmindəki hadisələrin axının radikal dəyişmə nöqtəsini vurğulamaq üçün idi. Məhz başdan-ayağa qrafiti ilə “bəzədilmiş” qaranlıq metro qatarında xuliqanlığı dəf etmək, başqasını və özünü qorumaq üçün Artur Flek Cokerə çevrilir. Metrodakı, şəhərdəki ümumi təhlükəsizlikdə qənaət edənlər filmin sonunda şəhəri bürümüş cinayətkarlıq dalğası ilə üzləşirlər.

Cokeri cinayətkarlığa sürükləyən növbəti addım həm də şəhər büdcəsindən maliyyələşən tibbi-psixoloji müayinə proqramına son verilməsi idi. Bu xəbəri eşidən Artur “Bəs mən dərmanları haradan alacam?!” deyə təəccüblənir. Həqiqətən də müasir cəmiyyət, müasir şəhər bütün üzvlərinə bərabər imkanlar təqdim etməkdən və ictimai asayişi təmin etməkdən başqa həm də iqtisadi və sosial baxımdan müdafiəsiz qrupları müdafiə etməlidir.

Ümumiyyətlə “Cokerdə” mənim ilk nəzərdən görə bildiyim və ondan da çox görə bilmədiyim uğursuz urbanistikanın əlamətləri ilə zəngindir – küçələrdən zibilin yığışdırılmaması, şəhərdə azyaşlı küçə bandalarının hökmranlığı, iş yerində qısnama, şəhərin gettolaşması və s. “Coker” fərdlərin gündəlik problemlərindən, cəmiyyətdən qaçmaq və eyni zamanda meqapolis sakininin tənhalıq problemini ortaya qoyur - ən mənfi, ən qəddar obraz gülüş mənbəyi olan kloun qismində çıxış edir. Sürətlə dəyişən Bakıda da üzləşdiyimiz problem – Artur Flek illərdir yaşadığı binada qonşularını tanımır, lakin hər gün televizorda baxdığı axşam şousunun aparıcısı və qəhrəmanları haqqında hər şeyi bilir. Coker və “Coker” belə - ziddiyyətlərin mübarizəsi və vəhdəti şəklində tamaşaçılara təqdim olunur.

 Bir sözlə desək, “baxılmalı” bir filmdir.

Yekun olaraq deyə bilərəm ki, “Coker” illər sonra da insanların utanmadan “ən sevimli” adlandıra biləcəkləri, jurnalist və mütəxəssislərin “ölümdən qabaq hər kəsin baxmalı olduğu filmlər” siyahıya daxil edəcəkləri filmlərdəndədir.

* Bütün şəkillər açıq istifadə üçün Wikimediadan götürülüb