Memmed Emin Resulzade (d. 31 yanvar 1884, Baki – o. 6 mart 1955, Ankara) — Azerbaycanin gorkemli dovlet ve ictimai xadimi, dahi mutefekkiri, siyasetci ve publisisti, Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin (1918-1920) banilerinden ve Azerbaycan siyasi muhaciretinin liderlerinden biri. Azerbaycan tarixinin en gorkemli ve boyuk sexsiyyetlerinden olub, Azerbaycan milli istiqlal herekatina basciliq etmisdir. Onun "Bir kere yukselen bayraq, bir daha enmez!" ifadesi XX esrde Azerbaycanda musteqillik herekatinin suari olmusdur Heyati Memmed Emin Resulzade Memmed Emin Resulzade usaqliq illerinde Memmed Emin Resulzade 1884-cu il yanvarin 31-de Bakinin Novxani kendinde anadan olmusdur.
Din xadimi olan atasi oglunu meshur pedaqoq Sultan Mecid Qenizadenin mudir oldugu ikinci "Rus-muselman" mektebine qoymus, burani bitirdikden sonra M.E.Resulzade oz tehsilini Baki texniki mektebinde, rus dilinde davam etdirmisdir. Azerbaycan milli istiqlal herekatinin ve tekce turk ellerinde deyil, butun islam aleminde ilk respublika usul-idaresi olan Azerbaycan Demokratik Respublikasinin temel dasini qoyan Memmed Emin Resulzadenin inqilabi fealiyyetinin ilk illeri de mehz bu dovre tesaduf edir. 1902-ci ilde on yeddi yasinda olan M.E.Resulzade "Muselman genclik teskilati"ni yaratmisdir. Bu, XX esrde Azerbaycanda
rus mustemleke usul-idaresine qarsi gizli mubarize aparan ilk siyasi teskilat idi. Siyasi fealiyyeti "Muselman demokratik "Musavat" cemiyyeti" adi ile gizli fealiyyet gosteren teskilatin bir qolu da az sonra İranda qurulmus ve burada baslamis mesrute inqilabina istiqamet verici rehber quvveye cevrilmisdir. 1904-cu ilin axirlarinda "Muselman demokratik "Musavat" cemiyyeti"nin esasinda RSDFP-nin Baki komitesinin nezdinde "Muselman sosial-demokrat "Hummet" teskilati" yaradilmisdir.
Bu teskilatin banileri Mir Hesen Movsumov, Memmed Hesen Hacinski ve Memmed Emin Resulzade olmuslar. Mesedi Ezizbeyov, Neriman Nerimanov, S.M.Efendiyev ve basqa inqilabcilar da 1905-ci ilden bu teskilatin uzvu idiler. Teskilatin "Hummet" adli qezeti de nesr edilmis, 1904-1905-ci iller arasi cemi 6 nomre buraxmis qezetin esas nasirlerinden biri de M.E.Resulzade olmusdur. Memmed Emin Resulzadenin Novxani qesebesindeki heykeli Qezet oz nesrini dayandirdiqdan sonra 1906-ci ilin dekabrindan "Tekamul" adi ile cixir. Hemin illerde Baki neft medenlerinde ve Azerbaycanin qezalarina ana dilinde inqilabi qezet ve
intibahnamelerin gonderilmesi bilavasite M.E.Resulzadenin adi ile baglidir. 1907-ci il sentyabrin 29-da inqilabci fehle Xanlar Sefereliyevin Bibi-Heybetde defn gunu, onun qebri ustunde kecirilen boyuk yigincaqda P.Caparidze, S.M.Efendiyev, İ.V.Stalin ile birlikde M.E.Resulzade de alovlu nitq soylemisdir. İranda 1908-ci ilin axirinda M.E.Resulzade car usul-idaresi terefinden onun hebs olunmasi tehlukesi ile elaqedar olaraq Bakini terk ederek İrana yola dusur. M.E.Resulzade Tebrizde xalqimizin milli qehremani Settarxanla ve onun silahdaslari ile gorusur. Cenubi Azerbaycanin seher ve kendlerini gezir, oz dogma xalqinin acinacaqli veziyyetini
yaxindan musahide edir. Bu musahideler sonralar M.E.Resulzadenin edebi yaradiciliginda tesirsiz qalmir. Memmed Emin Resulzade Avropa tehsili gormus bir qrup İran ziyalisi (Seyid Hesen Tagizade, Huseynqulu xan Nevvab, Suleyman Mirze, Seyid Mehemmed Rza ve b.) ile birlikde 1910-cu ilin sentyabr ayinda İran demokrat
partiyasinin esasini qoyur. O, "İrane Nou" ve "İrane Ahat" qezetlerinin bas redaktoru olur. 1909-cu il avqustun 24-de fealiyyete baslayan gundelik ve musteqil "İrane Nou" 2-3 min nusxe ile İranin en boyuk qezeti oldu. 1910-cu ilin yayinda baglansa da, payizda, oktyabrin 26-da artiq Demokrat partiyanin orqani kimi fealiyyetini
berpa etdi. Hemin qezetlerde M.E.Resulzadenin coxlu meqaleleri, seir ve publisistik yazilari cap olunmusdur. O, oz qelemi ile İranda Avropa tipli jurnalist senetinin esasini qoymusdur. Sonralar Seyid Hesen Tagizade, M.E.Resulzadenin xatiresine hesr etdiyi nekroloqda yazacaq: "Modern Avropa qezet formasini ilk defe İrana getiren M.E.Resulzade olmusdur". İranda hemin il murtece "Etidaliyyun" ("Motediller") pariyasi teskil edildi. Bununla elaqedar M.E.Resulzade Tehranda 1910-cu ilde fars dilinde "Tenqidi-firqeyi-etidaliyyun" adli kitabini cap etdirmisdir. 1911-ci ilde ise Erdebilde muellifin farsca "Seadeti-beser" adli kitabi nesr olunmusdur. Turkiyede Memmed Emin Resulzade Anitqebiri ziyaret ederken Car hokumeti İrandaki inqilabi herekatdan qorxuya duserek onun esas rehberlerinden biri
olan M.E.Resulzadenin olkeden cixarilmasini İranin sah hokumetinden teleb eleyir. M.E.Resulzade teqiblerden yaxa qurtarmaq ucun 1911-ci ilin may ayinda İstambula gedir. O, Turkiye paytaxtinda hemyerlileri Elibey Huseynzade ve Ehmedbey Agayevle gorusmus, Yusifbey Agcura oglu, Ziya Goyalp ve basqa gorkemli alimlerle yaxinliq etmisdir. M.E.Resulzade "Genc turkler" teskilatina regbet beslemis, "Turk ocagi" cemiyyetinde calismis ve onun esas orqani olan, 1911-ci ilin noyabr ayindan nesre baslayan "Turk yurdu" jurnalinin feal yazarlarindan biri olmusdur. Memmed Emin Resulzadenin Turkiyede nesr etdirdiyi Azerbaycan qezeti Memmed Emin Resulzadenin Turkiyede nesr etdirdiyi Odlu Yurd dergisi Turkiyede Resulzade hele İstanbulda onun gosterisi ile 1911-ci ilin oktyabrinda kecmis
hummetciler Tagi Nagiyev ve Abbasqulu Kazimzade terefinden esasi qoyulan "Muselman demokratik Musavat partiyasina" daxil olmus ve tezlikle onun rehberine cevrilmisdir. Bu illerde M.E.Resulzade edebi-publisistik fealiyyetini de davam etdirir. M.E.Resulzadenin Bakiya qayidisi 1913-cu ilde Romanovlar sulalesinin 300 illiyi ile elaqedar umumi efv elan olunur ve M.E.Resulzade vetene qayida bilir. Memmed Emin Resulzade yoldaslari ile 1917-ci ilde fevral burjua inqilabi bas verdi. Hemin ilin martinda aciq fealiyyete baslamis "Musavat" partiyasinin orqani "Aciq soz" qezeti yazirdi: "Simdiye qeder qayemiz, amalimiz melum olmayan,
huriyyet nedir, teskilat nedir bilmeyen ve umumi milletimize destur olacaq milli ve siyasi proqramimiz bulunmayan, bulunsa da minden birimizin bele xeberi olmayan biz turkler mudhis inqilab tufanlari icerisinde kompassiz ortada qaldigimizdan hara gedib cirpinmaga, hansi terefe vurnuxmagi bilmeyib, cemiyyetlerimiz de
divaneler destesi kimi bogaz-bogaza gelmisik". 1917-ci ilin aprelinde Bakida Qafqaz muselmanlarinin qurultayi cagirildi. Qurultay M.E.Resulzadenin teklifi ile Rusiyani federativ sekilde teskil etmek haqqinda qerar cixardi. Bu qurulutayda "Azerbaycan qayesi" meselesi yeniden ortaliga atildi. Hemin ilin mayinda maarifperver Azerbaycan varlilarindan Semsi Esedullayevin Moskva muselman xeyriyye cemiyyetine bagisladigi ezemetli binada Rusiya muselmanlarinin qurultayi acildi. M.E.Resulzade Rusiyani federativ sekilde qurmaq haqqinda meruze ile cixis etdi. Qurultay ses coxlugu ile M.E.Resulzadenin "Turk-tatarligi, Turkustan,
Qazaxistan, Basqirdistan ve Azerbaycan-Dagistan kimi bir nece muxtariyyetlerden ibaret olacaq gelecek Rusiyani federativ sekilde qurmaq" baresinde teklifini qebul etdi. Bu dovrde M.E.Resulzade ozunun "Cemaet idaresi" ve "Bize hansi hokumet faydalidir?" kitablarini cap etdirmis, onun Moskva muselman qurulutayinda
etdiyi meruze Ehmed Salikovun cixisi ile birlikde "Sekli idare haqqinda iki baxis" adi altinda cap olunmusdur. May ayda M.E.Resulzadenin redaktorlugu ile
"Qardas komeyi" jurnali cap olundu, ancaq jurnalin birce nomresi cixdi. 1917-ci il iyunun ikinci yarisinda "Muselman demokratik Musavat partiyasi" ile "Turk Edem Merkeziyyet partiyasi" birlesib, "Turk Edem Merkeziyyet partiyasi "Musavat" adi altinda cixis etmeye basladi. Onun sobeleri neinki Azerbaycanin butun
qezalarinda ve hetta Rusiyanin Hesterxan, Stavropol seherlerinde, Ukraynanin, Gurcustanin ve Ermenistanin paytaxtlarinda, Turkustanin merkezi Daskendde, Cenubi Azerbaycanin merkezi Tebrizde, İranin Gilan vilayetinin merkezi Restde ve Turkiyenin paytaxti İstanbulda teskil olundu. 1917-ci il oktayabrin 26-dan 31-e qeder 500
numayendenin istiraki ile Bakida tenteneli suretde kecirilen Musavatin birinci qurulutayinda Memmed Emin Resulzade Merkezi Komitenin sedri secilmisdir. Bu qurultaydan sonra Bakida ve Azerbaycanin butun qezalarinda "Azerbaycana muxtariyyet" suari altinda milli herekat baslandi. Hemin dovr tarixine Milli Azerbaycan herekati kimi daxil olmusdur. Azerbaycan Demokratik Respublikasi
Esas meqale: Azerbaycan Demokratik Respublikasi 1917-ci ilin payizinda M.E.Resulzade Rusiya parlamentine Azerbaycan ve Turkustandan millet vekili secilmisdir. 1918-ci il mayin 26-da Zaqafqaziya seymi daxili fraksiyalarin cekismeleri neticesinde legv olundu. Hemin ayin 27-de seymin muselman fraksiyasina daxil olan muxtelif partiyalarin uzvlerinden ibaret olan Azerbaycan milli surasi yarandi. Ses coxlugu ile M.E.Resulzade milli suranin sedri secildi. 1918-ci il mayin 28-de
butun olkelerin radio stansiyalari ve qezetleri Azerbaycan istiqlaliyyetinin elan olunmasini dunyaya yaydilar. Bu o demek idi ki, Azerbaycan xalqi oz varligini, bir xalq kimi movcudlugunu butun beseriyyete catdirir ve milli dovletinin qurdugunu tam sekilde beyan edirdi. Fetelixan İsgender oglu Xoyskinin basciligi ile Azerbaycan
Demokratik Respublikasi hokumeti teskil olundu.
Belelikle, Azerbaycan xalqi neinki turk xalqlari arasinda, hemcinin, butun islam serqi aleminde ilk defe olaraq respublika qurdu. İyunun 17-de Azerbaycan milli surasinin iclasinda M.E.Resulzade oz alovlu nitqinde deyirdi: "Dunya muharibesi ve Rusiya inqilabinin tesiri ile yeni dogulmus ve heyat siyasetine ilk qedem basmis olan Azerbaycan qayesi ehate olunmaz muhum deqiqeler kecirir. Bu yeni turk nuzad siyaseti rise ve bulug bulub da milletler zumresine vesail-heyat olaraq gire bilecek, yoxsa sisqa cocuq kimi sudemer halinda terki-heyat edecekdir? İste butun zehinleri isgal eden bir mesele! İste bir zaman ki, muqedderat milliliyi ellerine alanlar ucun Azerbaycan nuzadini telef etdirmemek kimi muskul, feqet muskulluyu ile beraber serefli bir vezife ve mesuliyyet tertib ediyor". M.E.Resulzade ozunun bu alovlu nitqinde hele birinci dunya muharibesi erefesinde "Dirilik" jurnali sehifelerinde qaldirdigi ve sonralar 1917-ci ilin aprelinde Bakida kecirilen Qafqaz
muselmanlarinin qurultayinda yeniden ortaliga atilan "Azerbaycan qayesinden" sohbet acir. Teessuf ki, bir sira gorkemli inqilabcilarin eserlerinde 1918-ci il mayin 28-ne kimi, yeni Azerbaycan istiqlaliyyeti elan olunana qeder, bu torpagin Azerbaycan adlandirilmasi barede, bu xalqin Azerbaycan xalqi oldugu barede bir kelme
de yoxdur. Azerbaycan xalqi qarsisinda ancaq mustemlekeden azad olub, oz musteqil milli dovletini yaratmaq meselesi dayanirdi ki, edilen butun edaletsizlikler sona bitsin. Bu cetin vezifeni M.E.Resulzadenin rehberliyi altinda qabaqcil Azerbaycan ziyalilari o dovrde oz uzerlerine goturduler. 1918-ci il dekabrin 7-de Azerbaycan parlamentinin tenteneli acilisinda M.E.Resulzade demisdir: "Biz o zaman, bizim ucun en yaxsi meseleni – Azerbaycan muxariyyetini mudafie edirdik, biz
onda sag ve sol terefden amansiz tenqide meruz qalmisdiq. Sagdan bize deyirdiler ki, azerbaycanliliq suari ile siz muselmanlari parcalayirsiniz, turkculuk bayragi qaldirmaqla – Allah yixsin – siz İslamin esasini sarsidirsiniz. Soldan ise bizi mezemmet edirdiler ki, Azerbaycan muxtariyyetini teleb ederek biz vahid demokratik
cebheni yaririq. Buna baxmayaraq "Musavat" partiyasi birinci olaraq Azerbaycanin musteqilliyi bayragini yukseye qaldirmisdir." Memmed Emin Resulzade yoldaslari ile Belelikle, muselman partiyalari arasinda Azerbaycan ideyasinda fikir ayriligi yoxdur. Xalqin suurunda Azerbaycan ideyasi artiq mohkemlenmisdir. Baki Dovlet Universitetinin yaranmasi da M.E.Resulzadenin adi ile baglidir. Bu mesele etrafinda o, bir nece defe Azerbaycan Parlamentinde cixis etmis ve universitetin
acilmasini qeti teleb etmisdir. Universitetin ilk rektoru olmus professor V.İ.Razumovski 1922-ci ilde cap etdirdiyi "Baki seherinde universitetin esasinin qoyulmasi" adli xatire ocerkinde yazir: "M.E.Resulzadenin sayesinde, onun gucu, maarifcilik komeyi ile "Musavat" partiyasinda universitetin aciq ve gizli dusmenleri partiyanin
qerarina tabe olmaga mecbur olmuslar. Biz oz terefimizde artiq iki partiyaya malik idik. "Musavat" ve sosialistler, bu da parlamentde coxlugu temin edirdi". 1920-ci ilin mart ayinda Bakida rus dilinde capdan cixmis, "1920-ci il ucun Azerbaycan respublikasinin teqvim-unvaninda" qeyd edilib ki, M.E.Resulzade BDU-nun Tarixi-
filologiya fakultesinde "Osmanli edebiyyati tarixinden" ders demisdir. O, burjua xadimi kimi onu damlamaga calisanlara cavab olaraq yazirdi ki, "Men kasibciligin uzunden ali tehsil de ala bilmemisem, oz pulu ile Rusiyada ve Qerbi avropada tehsil alib ve bu gun ozunu bolsevik kimi qeleme veren sizleri ne adlandirmaq
olar". Azerbaycan istiqlalinin ildonumu ile elaqedar olaraq 1919-cu ilde Bakida birce nomresi cap olunmus, lakin genis oxucu kutlesine catdirilmamis "İstiqlal" jurnalinda M.E.Resulzadenin "Azerbaycan respublikasi" adli eseri isiq uzu gormusdur. M.E.Resulzade ve Stalin Resulzadenin Turkiyede cixardigi Kurtulus dergisi Esrimizin evvellerinden baslayaraq 1907-ci ilin axirlarina qeder Bakida inqilabi fealiyyet gosteren İ.Stalinle ile M.E.Resulzadenin tanisligi olmusdur.
İstanbulda cixan "Dunya" qezetindeki M.E.Resulzadenin "Stalin ile inqilab" adli silsile xatire-meqalesine gore hele 1905-ci ilde Balaxani neft medenlerinde varlilar Stalini fehleleri tetile devet etdiyi ucun neft quyusuna atmaq istemisler, ancaq M.E.Resulzade onu olumden xilas etmisdir ve o, Musavatcilar terefinden Stalinin Bayil
hebsxanasindan qacirilmasinin da teskilatcisi olmusdur. 1920-ci ilin noyabr ayinin evvelerinde Oktyabr inqilabin ildonumu ile elaqeder Bakida olan İ.V.Stalin Resulzadenin hebsde oldugunu oyrenir.
Stalin XII Ordunun xususi sobesinin reisi V.Pankratova RSFSR-i Milletler Komissarligi adindan gosteris verir ve ozu sexsen hebsxanaya gedib M.E.Resulzadeni azad edir. Bununla İ.V.Stalin 1905-ci ilde onu olumden qurtaran M.E.Resulzade qarsisinda oz tarixi vicdan borcunu yerine yetirdi. O, M.E.Resulzadeni ozu ile birlikde Moskvaya apardi ve RSFSR Milletler Komissarliginda metbuat muvekkili vezifesine teyin etdi. M.E.Resulzade RSFSR Milletler Komissarligina tabe olan Moskva
Serqsunasliq (kecmis Lazarev) institutunda da fars dilinde ders demisdir. RSFSR-in Milletler Komissarliginin orqani olan "Noviy Vostok" jurnalinin 1922-ci il 1-ci nomresinde xeber verilir ki, jurnalin 2-ci nomrede M.E.Resulzadenin "Qedim İranin kommunistleri" adli meqalesi cap olunacaq.
Ancaq saydaki xebere baxmayaraq, bu meqale cap edilmemisdir. Mezdekizm herekatindan behs eden bu meqale cox yeqin ki, M.E.Resulzadenin muhacirete getmesi ile izah etmek olar. M.E.Resulzadenin xarice getmesinin duzgun tefsilati onun vefati munasibeti ile meshur Azerbaycan edebiyyatsunasi, Turkiyede vefat etmis Ebdulvahab Yurdseverin xatire yazisinda oz eksini tapmisdir. O yazir: "Musavat" partiyasinin gizli merkezi komitesinin en muhum tesebbuslerinden biri M.E.Resulzadeni Moskvadan qacirmaq olmusdur. Evvelce bir yoldas vasitesile, sonra ise sabiq Parlament uzvu, merhum Rehimbey Vekilovu ve Baki esgeri teskilatinin reisi, sehid yoldasimiz doktor Dadas Hesenzadeni bir qeder pul ile Moskvaya gondermek suretile M.E.Resulzade ile temasda olmuslar. Memmed Emin Resulzadeye teklif olunmusdur ki, elmi-tedqiqat adi ile Leninqrada getsin. Onun oradan rehmetlik tatar maarifcilerinden Musa Cerurullah Bigiyevin (1875-1949) muyesser yardimi ile ve qayiqla Fin korfezi uzerinden uzerek Finlandiyaya qacirilmasi temin edilmisdir.[11] Edebi fealiyyeti Resulzadenin Turkiyede cixardigi "İstiklal" dergisi M.E.Resulzade edebi yaradiciliga da bu illerde baslamis, "Muxemmes" adli ilk eseri "Serqi Rus" qezetinde cap olunmusdur.[12]. E.Resulzadenin Eli
bey Huseynzadenin redaktor oldugu Fyuzat, hemcinin Ehmed bey Agayevin redaktorlugu ile cixan "İrsad" ve "Tereqqi" qezetlerinde muxtelif movzularda meqaleleri ve seirleri cap olunmusdur. Mueyyen muddet o "İrsad" qezetinin muveqqeti redaktoru da olmusdur. 1907-ci ilde capdan cixmis geleceyin boyuk bestekari Uzeyir
Hacibeyovun "Turk-rus ve rus-turk lugeti" kitabinin nasiri M.E.Resulzade olmusdur. Yene de hemin ilde o, A.Blyumun "Fehle sinfine hansi azadliq lazimdir (Xalq numayendeliyi haqqinda)" kitabini Azerbaycan diline tecume edib ve "Tekamul" qezeti redaksiyasi adindan Orucov qardaslarinin metbeesinde cap etdirmisdir. 1908-ci il dekabrin 5-de Mehemmed Eminin "Qaranliqda isiqlar" pyesi tamasaya qoyuldu. Pyesin ana xettini milli oyanis ve istiqlal herekatinin tebligi teskil edirdi. O, ozunun bu eseri ile "Azerbaycana muxtariyyet" suari fikrini yaymaga baslamisdir. Onun bu pyesi Azerbaycanda milli-istiqlal herekati ile tam bagli olan ilk dram eseridir. Bu eserden basqa M.E.Resulzadenin hemin ilde yazdigi "Nagehan bela" adli pyesi de vardir. M.E.Resulzade Turkiyede olarken "Yeni lisancilar ve
turkculer" meqalesini, Tebriz heyatindan behs eden "Bir xan" adli kicik hekayesini, "Dil – ictimai bir emeldir" yazisini "Selale" jurnalinda cap etdirir. Sonuncu meqalede o, Azerbaycan turkcesini goz bebeyi kimi qorumagi xalqinin qarsisinda en muhum problem kimi qaldirir. Bundan basqa, o proletar edibi M.Qorkinin "Ana"
eserinden bir parcani Azerbaycan diline cevirib cap etdirir. Bu tercumenin o illerde Azerbaycan edebiyyatina mueyyen tesirini de inkar etmek olmaz. 1914-cu il sentyabrin 16-da sair, yazici ve jurnalist Elabbas Muznibin redaktorlugu ile ayda iki defe nesr edilen edebi-ictimai, iqtisadi, tarixi ve siyasi jurnal olan "Dirilik"-in birinci nomresi capdan cixdi. M.E.Resulzadenin "Dirilik nedir?" adli bas meqalesi jurnalin ideya istiqametini mueyyenlesdirirdi ve xalqimizi milli oyanisa cagirirdi. O, bu jurnalin sehifelerinde cap etdirdiyi "Milli dirilik" basligi altindaki bas meqalelerde "Azerbaycan qayesini" yayirdi. Mirze Davud Huseynov 1927-ci ilde Tiflisde, rus dilinde cap olunmus ""Musavat" partiyasi kecmisde ve bu gun" adli kitabinda yazir ki, guya "1917-ci ile qeder Resulzade ucun Qafqazin terkibinde Azerbaycanin movcud olmasi ideyasi yox idi.
Azerbaycan adi altinda o vaxt ancaq İran Azerbaycani basa dusulurdu". By fikir ozu-ozuluyunde yanlis idi. Cunki Resulzade 1911-ci ilde İstanbulda "Turk yurdu" jurnalinda cap etdirdiyi "İran turkleri" meqalesinde Azerbaycan anlayisinin hemcinin Qafqaz hissesine de aid olmasini qeyd etmisdir. Onun "MAR", "MAR-zade", "M.R-zade" "Haman", "Sosialist" ve s. kimi gizli imzalarla xeyli meqaleleri muxtelif dovru metbuatin sehifelerinde cap olunmusdur. M.E.Resulzadenin muhaciret dovru M.E.Resulzade (asagidan merkezde) muhacir illerinde 1922-ci ilde Petroqraddan Finlandiyaya qacan Resulzade, qerbi Avropaya, oradan da Turkiyeye
gelir. 1923-ci ilde İstanbulda M.E.Resulzadenin "Azerbaycan respublikasinin kecmisi, tesekkulu ve indiki veziyyeti" kitabi cap edilir. "Esrimizin
seyavusu", "İstiqlal mefkuresi ve genclik" kitablari cap edilir. 1923-27-ci illerde onun redaktorlugu ile İstanbulda "Yeni Qafqasya" jurnali nesre baslayir, ancaq Moskvanin telebi ile kamalist hokumet jurnali baglayir ve Resulzade Avropaya getmeye mecbur olur, Varsava ve Berlinde yasayir. M.E.Resulzade 1928-ci ilde İstanbulda "İnqilabci Sosializmin iflasi ve demokratiyanin geleceyi", "Millet ve Bolsevizm" ve "Qafqasya turkleri" kimi eserlerini cap etdirmisdir. Hemin ilde onun
redaktorlugu ile "Azeri turku" (1928-1931), sonra ise "Odlu yurd" (1929-1930) jurnallari ve heftelik "Bildiris" (1929-1931) qezeti de nesr edilmekde idi. 1930-cu ilde M.E.Resulzadenin Parisde fransiz dilinde "Azerbaycan ve istiqlaliyyeti" ve rus dilinde "Qafqaz problemi ile elaqedar olaraq panturanizm" kitablari cap olundu. 1931-ci ilden M.E.Resulzadenin muhaciret dovru Avropa olkelerinde davam edir. Onun redaktorlugu ile Berlinde ayda uc defe nesr edilen "İstiqlal" (1932-1934) qezeti ve
"Qurtulus" (1934-1938) jurnali cap edilirdi. 1933-cu ilde M.E.Resulzadenin Berlinde cap olunan "Azerbaycan respublikasi haqqinda bezi qeydler" adli kitabi da boyuk maraq dogurur.
M.E.Resulzade hem de gorkemli edebiyyatsunas idi. Onun 1936-ci ilde Berlinde "Cagdas Azerbaycan edebiyyati" meqalesi cap edilmisdir. 1938-ci ilde Berlinde alman dilinde "Azerbaycan problemi" ve 1939-cu ilde Varsavada polyak dilinde cixmis "Azerbaycanin huriyyet savasi" kitablarinin adlarini cekmemek olmaz. O, 1938-ci
ilden Polsa hokumetinde meslehetci islemis, sonralar 1940-ci ilden Ruminiyada yasamisdir. Onun 1943-cu ilde İstanbulda nesr olunmus "İslam-turk ensiklopediyasinin" 1-ci cildinde "Azerbaycan lehcesi" adli meqalesi cap edilmisdir. 1947-ci ilden Ankaraya kocen M.E.Resulzadenin 1949-cu ilde "Azerbaycanin kultur kelenkleri" adli kitabi isiq uzu gormusdur. Onun "Cagdas Azerbaycan edebiyyati" (1950-ci il) ve "Cagdas Azerbaycan tarixi" (1951-ci il) kitablari hemin
illerde M.E.Resulzadenin mehsuldar islediyini gosterir. O, 1951-ci ilde Ankarada "Azerbaycan sairi Nizami" adli sanballi monoqrafiyasini cap etdirmekle dunya nizamisunasligina bir cox yenilikler getirmisdir.
Hemin ilde M.E.Resulzadenin Nyu-Yorkda ingilis dilinde nesr olunan "Ukrayna" toplusunun 1951-ci il 3-cu nomresinin 7-ci cildinde "Azerbaycan respublikasi" meqalesi cap edilmisdir. Londonda ingilis dilinde nesr olunan Britaniya ensiklopediyasinda "Musavat partiyasinin yaranmasi tarixi ve Azerbaycan Demokratik Respublikasinin tesekkulune aid" meqale de onun qeleminden cixmisdir. İkinci Dunya muharibesinden sonra Turkiyede nesr edilmekde olan Turk ensiklopediyasinda Azerbaycana aid meqalelerin bir coxu M.E.Resulzade terefinden yazilmisdir. Ankarada yasadigi dovrde o, "Turk tarix qurumu" ve "Turk dili qurumu" ile yaxindan emekdasliq etmisdir. 1952-ci ilden Ankarada nesr olunan "Azerbaycan" jurnalinda xalqimizin tarixi ve edebiyyati haqqinda silsile meqaleleri yerlesdirilmisdir. Tekce buradan M.E.Resulzadenin heyretamiz yaradiciligina beled olmaq olar. O, ikinci dunya muharibesine qeder Parisde rusca nesr olunan "Qafqaz" (1932-1938) ve fransizca
buraxilan "Prometey" (1928-1939) jurnallarinda oz meqaleleri ile cixis etmisdir. Onun 1920-ci ilden sonra isletdiyi aciq ve gizli imzalardan "Mehemmed Emin Resulzade", "Yalvac oglu", "Mehemmed Emin", "M.Elif Resulzade" ve s. qeyd etmek olar. Ankara Universitetinin tibb fakultesinin klinikasinda seker xesteliyinden yatan Memmed Emin 1955-ci il martin 6-da gece saat on bire on deqiqe qalmis uc defe "Azerbaycan, Azerbaycan, Azerbaycan!" deyerek ebediyyete qovusdu.
Ankara radiosu martin 7-de saat 22:45-de sabiq Azerbaycan milli surasinin sedri M.E.Resulzadenin vefat etdiyini teessufle bildirdi. O, Ankarada, Esri qebirstanliginda defn edilmisdir. Vefatindan sonra Mehemmed Emin Resulzadenin 110 illiyine hesr olunmus marka Vefati ile bagli Turkiyede, İranda ve Qerbi Avropa olkelerinde xeyli nekroloq cap olunub. Bunlardan en maraqlisi S.H.Tagizadenin cap etdirdiyi nekroloqdur. Esli Ordubaddan olan, ozu Tebrizde dunyaya gelmis, M.E.Resulzade ile birlikde İran mesrute inqilabinin esas rehberlerinden biri hesab edilen, sonralar Pehlevi usul-idaresinin terefdarina cevrilen ve bununla da oz dogma xalqina yad bir
adam olan, İranin en gorkemli dovlet xadimi, diplomati ve alimi sayilan Seyid Hesen Tagizade "Suhen" jurnalinda yazirdi: "Resulzade, butun omrum boyunca, Serq dunyasinda tayina rastlasmadigim, mubaligesiz soyleye bileceyim fovqelade nadir insanlardan biri idi. Memmed Emin bey terbiyeli, quvvetli ve saglam
mentiq sahibi, temiz qelbi, dogru sozlu, metanetli, tam menasiyla durust, fikir ve yoluna derin bir iman besleyen fedakar, mucahid ve ornek bir insandi. Belelerine zemanemizde ve hele bizim tereflerde rast gelmek mumkun deyildir". Memmed Emin Resulzadenin cenazesi Esri mezarligina aparilarken 1978-ci ilde, olumunden 23 il sonra Ankarada M.E.Resulzadenin "Milli tesanud" ("Milli hemreylik") adli kitabi nesr olundu. 1985-ci ilde dunyanin en qedim universitetlerinden biri olan Oksfordda
M.E.Resulzadenin "Qafqaz problemi ile elaqedar olaraq panturanizm" adli kitabi ingilis dilinde on sozle, rus dilinde ikinci defe cap edilmisdir. M.E.Resulzadenin 1989-cu ilde "Esrimizin Seyavusu" ve 1990-ci ilde ise "Azerbaycan respublikasinin kecmisi, tesekkulu ve indiki veziyyeti" adli kitablari Ankarada yeniden isiq uzu
gormusdur. Dahi insanin olmez xatiresi 1993-cu ilde Turkiye Cumhuriyyetinde tikilmis mektebe (Mehmet Emin Resulzade Anadolu Lisesi) onun adinin verilmisi ile ebedilesdirilmisdir. Memmed Emin Resulzadenin anadan olmasi munasibetile Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti Ebulfez Elcibey "Gorkemli ictimai-siyasi
xadim M. E. Resulzadenin totalitar sovet rejimi dovrunde repressiyaya meruz qalmis aile uzvlerinin Azerbaycana qaytarilmasi ve onlarin sosial-meiset meselelerinin helli haqqinda" 24dekabr 1992-ci il tarixli, 254 nomreli Serencami imzalamisdir. Bundan elave Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti Heyder Eliyev "Azerbaycanin gorkemli ictimai-siyasi xadimi M. E. Resulzadenin anadan olmasinin 110 illik yubileyinin kecirilmesi haqqinda" 29 dekabr 1993-cu il tarixli, 79 nomreli Fermani imzalamisdir. Resulzadenin parlamentin acilisi munasibetile oz alovlu nitqinin sonunda soylediyi "Bir kere yukselen bayraq, bir daha enmez!" suari xalqin dilinde cox meshur olmus ve Azerbaycan xalqinin azadliq herekatinin devizine cevrilmisdir.