Keçən həftə ərzində Bakıda baş verən iki hadisə fonunda 3 il öncə oxuduğum bir kitab haqqında bu qısa rəyimi yazmaq və sizlərlə bölüşmək qərarına gəldim.

Bunlardan hadisələrdən birincisi daha öncələr “Rabitə evi” kimi tanınan məkanda (hal-hazırda bəzi mənbələrdə oranın 1917-ci il inqilabından öncəki dövrlərdə “Molokan dua evi” olduğu qeyd edilsə də, əlimdə buna dair hələ ki, hər hansı sənədli sübut yoxdur) adlanan binanın sökülməsi ətrafında yaranmış ictimai qınaq (qəzəb) dalğası idi.

Mən açıq mənbələrdən aldığım məlumata əsasən konfliktin mahiyyəti bundan ibarət idi ki, binanın mülkiyyətçisi var. Həmin mülkiyyətçi binanın bir hissəsini “Salaam Cinema” adlı ictimai məkana icarəyə vermişdir və hal-hazırda yəqin ki, investisiya əldə etdiyindən binanı sökmək, yerində isə çox güman ki, hündürmərətəbli bina tikmək qərarına gəlmişdir. Buna görə də “Salaam Cinema”-nın binadan çıxmasını tələb etmişdir. Amma münaqişənin mahiyyəti tək mülkiyyətçi-icarəçi ziddiyyəti deyil, daha dərindir. Məni yaxşı tanıyanlar bilir ki, mənim üçün xüsusi mülkiyyətdən müqəddəs bir şey yoxdur – klassik anqlo-sakson mülki hüquq sisteminin təsiri altında formalaşmış hüquqşünas kimi hesab edirəm ki, mülkiyyətçi öz mülkiyyəti barəsində hər zaman tam hüquqlara malikdir, tamamilə müstəqildir. Müstəqildir, amma özbaşına deyil.

Bina və onun altında yerləşən torpaq üzərində sərəncam vermək hüququnu qoyaq bir yana. Hətta binanın memarı-tarixi əhəmiyyətini də (Bakıda bundan əvvəl də çox sayda və bundan da gözəl binalar “uff” deyilmədən sökülüb, məsələn, “Atlantlar evi”). Burda münaqişənin səbəblərindən birincisi məhz “Salaam Cinema”-nın bağlanması perspektivləridir.

Keçən həftə Bakıda həm də keçmiş “Sovetski” adlanan ərazidə “Mərkəzi parkın” açılması ilə yadda qaldı. Axşam qaçış məşqlərimdən birinin marşrutunu oradan saldım. Təəssüflər olsun ki, insanların çox sayda olması və cığırların darlığı səbəbindən parkı tam tədqiq edə bilmədim. Parkın qüsurları sözsüz ki, var – amma eyni zamanda onu “Salaam Cinema” ilə bir yazıda qeyd olunmasının da səbəbi var.

Daha öncə qeyd etdiyim kimi “Rabitə evindən” qabaq da Bakıda onlarla, yüzlərlə bina sökülmüşdür (həmən elə “Mərkəzi parkın” ərazisi cəmi iki il öncə yaşayış məhəllələri idi), amma bu dəfəki ictimai qınaq dalğasının xüsusilə böyük olmasının səbəbi fikrimcə həmən elə “kinoteatr” idi. Daha doğrusu onun ətrafında formalaşmış ictimai məkan.

1989-cu ildə ABŞ urbanist sosioloqu Rey Oldenburq (Ray Oldenburg) “Möhtəşəm Yaxşı Məkan: Kafe, kafeteriya, ictimai yerlər, univermaqlar, barlar və onlar gün ərzində sizi necə qəbul edirlər” (“The Great Good Place: Cafés, Coffee Shops, Bookstores, Bars, Hair Salons and Other Hangouts at the Heart of a Community” / “Третье место. Кафе, кофейни, книжные магазины, бары, салоны красоты и другие места "тусовок" как фундамент сообщества”) adlı kitabını dərc etmişdir. Bu kitabda o, ilk dəfə “üçüncü məkan” adlandırdığı bir anlayışdan istifadə etmişdir. Müəllifin fikrincə hər bir fərd üç məkanda mövcud olur, yaşayır, inkişaf edir: bunlardan birincisi bizim yaşadığımız evdir – bu ailəmizlə məhdudlaşan kiçik bir çevrədir (birinci məkan), “ikinci məkan” – gündəlik ruzimizi qazandığımız işimizdir, burda kollektiv, əlaqədə olduğumuz insanların dairəsi bir qədər daha böyükdür, amma münasibətlər ailəmiz ilə müqayisədə daha qeyri-sabit və spesifiki işgüzardırlar. Oldenburqa görə bir də insanların qeyri-məhdud şəxslər dairəsi ilə əlaqəyə girdiyi, icitmailəşdiyi məkanlar var – kafelər, kitab mağazaları, bərbərxanalar, o cümlədən kinoteatrlar və parklar və s. kimi məkanlar, bunların hamısını müəllif ümumiləşdirərək “üçüncü məkan” adlandırır. “Üçüncü məkanlar” ilk nəzərdən yaşadığımız evdən və pul qazandığımız iş yerindən az əhəmiyyətli görünsələr də, hələ e.ə. IV əsrdə Aristotel özünün “Politika” əsərində belə bir fikir söyləmişdir ki, “İnsan ictimai heyvandır”. Qoy bu aforizmdəki “heyvan” sözü sizi qıcıqlandırmasın, dahi filosof vurğulamaq istəmişdir ki, insanlar bir-birilə cəmiyyətdə əlaqəyə girməsələr yemək, yatmaq və çoxalmaq funksiyalarının xas olduğu vəhşi heyvanlardan heç bir fərqləri olmaz. Aristotel demək olar ki, özünün yaşadığı zamanı və məkanı təsvir edirdi – antik insanın həyatı aqorada, forumda, teatr və ya termalarda keçirdi. Eynisini də Rey Oldenburq edir, müasiri olduğu cəmiyyəti təsvir edir: XX əsrdə görünməmiş iqtisadi inkişaf – amerikan arzusu və real gəlirlər, hər ailənin bir evi olsun, 16 yaşdan yuxarı hər bir ailə üzvünün öz avtomobili olsun, insanlar real ünsiyyəti sosial şəbəkələr əvəz etməyə çalışırlar. Amma Aristoteldən sonra keçən 25 əsr ərzində insanlar çox da dəyişməyiblər, buna görə də öz kitabı ilə Oldenburq məhz həmən həyəcan təbilini çalır – azmərtəbəli tikililərin 20 mərtəbəli yaşayış göydələnləri, kitabxanaların torrent-saytları, kinoteatrların kabel televiziya kanalları, məhəllə dükanlarının ticarət molları ilə əvəz etmək cəhdləri insanlar arasında ictimai əlaqələrin qırılmasına səbəb olur.

Oldenburq öz kitabını 1980-lərdə ABŞ-da başlamış suburbiyalara qarşı skeptisizm əhval-ruhiyəsinin hökm sürdüyü bir dövrdə yazıb nəşr etdirmişdir. Müəllifi şəhər ətrafında formalaşan yaşayış məkanlarını nizamsız böyüməsi nəticəsində birinci növbədə ekoloji və iqtisadi problemlər deyil, daha çox sosial məsələlər narahat edir. O qarşılıqlı etimadın itməsindən və birgə fəaliyyət qabiliyyətinin aşağı düşməsindən, məhəllədə hamını tanıyan və hamının tanıdığı, məhəllənin qayğısına qalan ictimai personajların yox olmasından, nəsillər və ayrı-ayrı insanlar arasında uçurumların böyüməsindən narahatdır.

İnsanların işdən sonra qeyri-rəsmi şəraitdə istirahət etməsi, tanış simalar görməsi, söhbətləşməsi üçün mütləq maşınla harasa uzağa getməlidirlər. Bu da “üçüncü məkana” xas yaxınlıq əlamətinin yox olmasına səbəb olur. Bir qədər ciddi geyim isə “demokratikliyi” alt-üst edir. Bütün görüşlər öncədən planlaşdırılmalıdır – bununla da tanışlarla təsadüfi görüş ehtimalı sıfıra düşür.

Rey Oldenburqun fikrincə [ABŞ şəhərlərində] belə məkanların getdikcə yox olması şəhərlərin məhvinə də səbəb olur. Çünki hər bir şəhəri şəhər edən birinci növbədə onun sakinlərinin sayı, küçələrinin uzunluğu və eni, binalarının hündürlüyü deyil, məhz insanlar və onlar arasındakı əlaqələrdir. Ona görə də belə əlaqələrin daha sıx, ən əsası isə çoxsaylı olmasını məhz “üçüncü məkanlar” təmin edir – bu tellərdən biri, hətta bir neçəsi qırılsa belə insanlar başqa tellər hesabına cəmiyyətlə bağlılıqlarını itirmirlər və asanlıqla itirilmiş əlaqələri bərpa edə bilirlər.

Üçüncü məkanlar həm də iş yükünün üzərimizdən götürməyə, maraq dairəmizi genişləndirməyə imkan verirlər, insanların yaradıcı qarşılıqlı ünsiyyəti üçün bünövrə rolunu oynayırlar.

Öz kitabında Oldenburq “Üçüncü məkanın” 8 ümumi əlamətini qeyd edir:

• Neytral məkandırlar
• Demokratikdirlər (“bərabərləşdiricidirlər”)
• Əsas fəaliyyət növü söhbətdir
• Əlçatan yerləşirlər
• Daimi ziyarətçiləri var
• Gözə çarpmırlar
• Yüksək ab-havaya malikdirlər
• Evdən aralı bir evdir

Öz kitabında Rey Oldenburq tək ABŞ və ona xas problemlər və misallar kifayətlənmir, müxtəlif mədəniyyətlərə və cəmiyyətlərə xas nümunələrdən danışır: ingilis pabı və ya fransız kafesi, amerikan tavernası, Vyana qəhvəxanası, kiçik bir şəhərciyin mərkəzi küçəsi. Yəqin ki, uzaq 1989-cu ildə Rey Oldenburq hələ “ilin xalqından” xəbərsiz idi, yoxsa mütləq bir nümunə kimi bizim [xüsusilə kiçik şəhərlərimizin] əsas ictimai məkanlarından olan çayxanaları da qeyd edərdi. Təəssüflər olsun ki, çayxanalar cəmiyyətimizin bütöv qrupları (məsələn qadınlar, azyaşlılar) üçün faktiki olaraq qapalı məkanlardır, orada aparılan söhbətlərin isə elə də böyük FİƏ-si yoxdur. Amma yuxarıda sadalanan iaşə obyektlərinin bir ortaq cəhəti var – insanlar oraya yemək və içmək üçün yox, ünsiyyət və istirahət üçün gəlirlər. Rey Oldenburq qeyd edir ki, belə məkana siz günün istənilən vaxtında tək gəlsəniz də mütləq tanış bir adama rast gəlib söhbətləşmək imkanına malik olacaqsınız.

Arqumentləşdirilmiş şəkildə kitab müəllifi oxucusuna sübut etməyə çalışır ki, ictimai məkanların mövcudluğu tək sağlam olmamız üçün deyil, həm də xoşbəxt olmamız üçün çox vacibdirlər.

Yuxarıdakıları ümumiləşdirərək belə bir qənaətə gəlirəm ki, “Salaam Cinema”nın bağlanmasına qarşı qalxmış ictimai etiraz dalğası və bir çox qüsurlarına baxmayaraq keçən həftə açılmış parkın insan kütlələri ilə dolu olmasının səbəbi məhz şəhərimizdə “üçüncü məkanların” yetərsizliyi ilə bağlıdır. “Üçüncüdür” deyib keçməyin, cəmiyyətimizin sağlamlığı üçün atalar üçdən deyib.

P.S. Deməzdim ki, Rey Oldenburqun “Möhtəşəm Yaxşı Məkan: Kafe, kafeteriya, ictimai yerlər, univermaqlar, barlar və onlar gün ərzində sizi necə qəbul edirlər” kitabı hər problemimizin ideal həllidir. Düzü mənim kitab haqqında gözləntilərim daha böyük idi. Amma yenə də onu şəhərlə (və dolayısı yolla da şəhərlilərlə) maraqlanan hər kəs tərəfindən oxunmasını tövsiyə edərdim.

P.P.S. Kitab azərbaycancaya tərcümə edilmədiyindən adının dəqiq tərcüməsi yoxdur, lakin bəzi müəlliflər kitaba öz məqalələrində istinad edərkən kitabın adını “Möhtəşəm Yaxşı Məkan: Kafe, kafeteriya, ictimai yerlər, univermaqlar, barlar və onlar gün ərzində sizi necə qəbul edirlər” kimi qeyd etdiklərindən əlaqəni qoruyub saxlamaq üçün mən də məhz belə adlandırmışam onu, halbuki tərcüməni çox da uğurlu hesab etmirəm. Buna görə də mötərizədə kitabın adını orijinalda və oxuduğum rus dilində qeyd etmişəm.

* Şəkillər internet şəbəkəsindən açıq mənbələrdən götürülmüşdülər.