5 may tarixində şəhərimizdə ənənəvi “Bakı Marafonu-2019” keçirilmişdir.
Marafon nədir?
“Küləyə qalib gəl” şüarı altında keçirilən Bakı marafonu artıq ardıcıl dördüncü ildir ki, təşkil olunur.
Dünyada ən kütləvi yarış növü olan marafon qaçışının köklərinə və hazırkı vəziyyətinə nəzər salmaq fikrimizcə oxuculara da maraqlı olardı.
Uzun məsafəyə qaçışın adı niyə “Marafondur”?
Eramızdan əvvəl V əsrdə dünyanın ən böyük dövləti Hindistanın cəngəlliklərindən Misir səhralarına qədər, Qara dənizdən Qırmızı dənizədək uzanan Fars imperiyası idi. Ən yüksək nöqtəsindən təxminən 50 il öncə hazırkı İranın cənubunda yaşayan köçəri maldar tayfalar bir araya gələrək o zamankı dünyanın ən qocaman və qüdrətli dövlətlərini tez bir zamanda özlərinə tabe etmişdilər.
Fars imperiyası
Qərbdə onların sərhədləri Egey dənizinə qədər uzanırdı. Vaxtilə burada mövcud olan Lidiya güclü yunan mədəni təsiri altında və zəngin qızıl yataqları hesabına dövrünün ən zəngin dövləti olmuşdur. Hazırda bütün dünyada istifadə olunan metal pulların ulu əcdadı məhz e.ə. VII əsrdə Lidiyada zərb olunmağa başlayan qızıl-gümüş pullardır. Amma bu böyük sərvət əfsanəvi Lidiya çarı Krezə öz dövlətinin müstəqilliyini qoruyub saxlamağa kömək olmadı – e.ə. 546-cı ildə Fars imperiyasının başında duran Əhəmənilər sülaləsi Lidiyanı da özlərinin çoxsaylı vilayətlərindən birinə çevirdilər.
Lidiyanın işğalı ilə bərabər farslar uzaq qərbdə yaşayan daha bir millət – yunanlar ilə tanış oldular. Egey dənizinin hər iki sahilində (Avropa və Asiya) yaşayan yunanların təsərrüfat və yaşam tərzləri bir qədər fərqlənsə də, onlar heç bir zaman vahid dövlətin tərkibində yaşamasalar da, mədəniyyət ortaqlığı onları vahid bir millət kimi qəbul etməyə imkan verirdi – onlar eyni ilahlara inanır, eyni dildə danışır, eyni ədəbiyyatı oxuyurdular.
E.ə. V əsrin əvvəlində Egey dənizinin şərq sahilində yaşayan yunan şəhərləri İran hökmranlığına qarşı üsyan qaldıranda Balkan yarımadasının cənubunda yaşayan və öz müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilmiş yunan şəhərləri onlara hərbi yardım göndərirlər. Bu şəhərlərdən ən böyüyü Afina idi. Qədim Yunan panteonunun ilahəsi – uca Zevsin müdrik qızı Afinanın şərəfinə adlandırılmış şəhər yunanların iqtisadi, ən əsası isə - siyasi mərkəzlərindən biri idi. “Polis” adlandırılan şəhər-dövlətlər formasında yaşayan yunanlar müxtəlif dövlət quruluşlarına malik idilər – bəziləri monarxik-tiranik quruluşu qoruyub saxlasalar da, Afina başda olmaqla dəniz ticarəti hesabına varlanmış bir çox dövlətlər demokratik respublika qura bilmişdilər. Bu cür respublikalarda əli silah tuta bilən və vergi ödəyən bütün sakinlər dövlətin idarəçiliyində və qərarların qəbul olunmasında iştirak edirdilər. Çox sayda xalqlar üzərində qeyri-məhdud hakimiyyətini bərqərar etmiş Əhəməni şahənşahlarının kiçik yunan şəhərlərini özlərinə tabe etdirmək istəyinin səbəblərindən biri də məhz onların azadsevər və ədalətli həyat tərzi idi.
E.ə. 490-cı ilin sentyabrında müxtəlif tabe millətlərdən təşkil olunmuş təxminən 26 minlik fars qoşunu gəmilərə yüklənərək Egey dənizini üzüb keçir və cənub hissəsində Afina şəhərinin yerləşdiyi Attika yarımadasının şimal sahilində, Marafon şəhərciyinin yaxınlığında sahilə enir. Bu xəbəri alan azad insanlardan ibarət 10 minlik şəhər qoşunu dərhal düşmənlə üz-üzə gəlmək üçün Marafon vadisinə yollanır. Düşmənin ikiqat üstünlüyünü görüb afinalı sərkərdələr şəhər divarları arxasında müdafiə, ya açıq ərazidə hücum döyüşü taktikasının daha məqsədəmüvafiq olduğunu götür-qoy etməyə başlayırlar. Afina ordusu ənənəvi olaraq strateq adlandırılan 10 sərkərdə tərəfindən idarə olunurdu və sərkərdələrin səsləri bərabər bölünsə də sərkərdə Miltiad başqalarını farslarla məhz açıq döyüşdə üz-üzə gəlməyin daha şərəfli olduğuna inandıra bilmişdi.
E.ə. 12 sentyabr 490-cı il tarixində Marafon düzündə baş vermiş döyüşdə öz falanqaları hesabına farsları mühasirəyə almış, nəticədə isə onları dənizə tərəf sıxa bilmiş afinalılar qalib gəldilər. Nəticədə, Herodota əsasən fars qoşunu 6400 nəfər itirmişdi, sağ qalanları isə gəmilərə minərək mümkün qədər tez yunan sahillərini tərk etməyə çalışmışdılar. Yunanların itkiləri elə həmin Herodota görə cəmi 192 nəfər olmuşdur.
Yunan falanqası
Rəvayətə görə qələbə xəbərini şəhər sakinlərinə çatdırmaq Fidippid adlı döyüşçüyə həvalə olunmuşdu. Döyüşdən yenicə çıxmış Fidippid yorğunluğa baxmayaraq Marafonla Afinanın ayıran 40 kilometrlik məsafəni qaçaraq şəhərə daxil olaraq “Afinalılar, sevinin, biz qalib gəldik” sözlərini deyib yorğunluqdan ölmüşdür. Bu rəvayətin nə dərəcədə həqiqətə uyğun olub-olmadığını təəssüflər olsun ki, bilmirik, amma bütün dünyada milyonlarla insanın qatıldığı marafon hərəkatına təkan olduğu üçün şəxsən mən buna inanmaq istərdim.
Məhz bu səbəbdən uzun məsafəyə qaçış Fidippidin göstərdiyi hünərin şərəfinə “marafon” adlandırılmışdır.
Fidippidə Afina yolunda heykəl
Marafonun məsafəsi nə qədərdir?
Qədim yunanlar siyasətdə, fəlsəfədə, mədəniyyətdə, elmdə bir çox ilklərin banisi olduqları kimi müasir anlamda idmanın da baniləridir. Antik bir Yunanıstan sakininin həyatında idmanın əhəmiyyətini qeyd etmək üçün tək onu demək kifayətdir ki, qədim yunan təqvimi ilk olimpiya oyunlarının keçirildiyi e.ə. 776-cı ildən hesablanırdı. Dörd ildə bir dəfə Olimpiya adlanan ərazidə Zevsin şərəfinə keçirilən idman yarışları arasında qaçış da var idi, amma maksimal məsafə təxminən 4600 metrə bərabər idi.
1890-larda fransızəsilli baron Pyer de Bubertenin təşəbbüsü Olimpiya hərəkatının genişlənməsi 1500 illik fasilədən sonra 1896-cı ildə müasirliyin ilk Olimpiya oyunlarının keçirilməsi ilə nəticələndi. Ənəviliyi göstərmək üçün ilk oyunlar Afinada keçirildi. Çoxsaylı yarış növləri arasında marafon qaçışı da var – onun dəqiq məsafəsi müəyyən edilməmişdi – atletlər sadəcə Marafon şəhərindən Afinada yerləşən Olimpiya stadionuna qədər olan təxminən 40 kilometrlik məsafəni qət etməliydilər. İlk çempion Spiridon Luis adlı yunan olmuşdur. Rəvayətə görə poçtalyon, ya da su daşıyan olan Spiridon bu məsafəni 2 saat 58 dəqiqə və 50 saniyəyə qət etmişdir. Deyirlər guya marafon qaçışının marşrutu Spiridona yaxşı tanış ətraf kəndlərdən keçdiyindən yolda onu hətta tanışları bir badə şərab içməyə də dəvət eləmişdilər, gələcək çempion da yaxınlarını məyus etməmək üçün bir neçə dəqiqəni onlara qurban vermişdir.
Börtn Holms: "1896-cı il. Üç atlet 1896-cı il olimpiadasının marafonuna məşq edir”
Parisdə keçirilən növbəti olimpiya oyunlarında (1900) marafon qaçışının məsafəsi 40,26 km kimi müəyyən olunmuşdur, 1904-cü ildə – 40 kilometr. Yalnız 190-ci ildə keçirilən London olimpiadasında marafon qaçışının ilkin məsafəsi 42 kilometr müəyyən edilsə də, daha sonra finiş xəttinin bilavasitə kral tribunasının qarşısında olması üçün məsafə bir qədər uzadılmışdır – daha 195 metr. Növbəti illərin olimpiadalarında məsafə 40,2 və 42,75 kilometr arasında dəyişsə də, 1921-ci ildə Beynəlxalq həvəskar yüngül atletika federasiyası (hal-hazırki IAAF) marafon qaçışının məsafəsini qəti olaraq 42 kilometr 195 metr kimi müəyyən etmişdir.
42,195 km – bu, klassik məsafədir. Amma bununla yanaşı daha qısa və daha uzun məsafələrə də qaçışlar mövcuddur. O cümlədən Bakıda da keçirilən qaçış əslində “yarımarafondur” və məsafəsi qəti olaraq 21 kilometr deyil, 21 kilometr, 97,5 metrdir. Bu metr və santimetrlər əslində 2500 illik tarixə malik bir ənənənin gözəl davamıdır.
Amma qaçış həvəskarları 42 kilometrlə kifayətlənməyib marafondan başqa daha uzun məsafələrə də qaçışlar təşkil edirlər – bunlara ultramarafonlar deyirlər. Bunlar həm müəyyən məsafəyə, məsələn, 50 km, 100 km, 100 mil, həm də vaxta, məsələn, 6 saatlıq, 12 saatlıq, 24 saatlıq, 3 sutkalıq, 6 sutkalıq olurlar.
Hal-hazırda ultramarafonlar arasında ən uzunu “New York Times” qəzetinin “marafonların Everesti” adlandırdığı “3100 millik Özünü üstələmə qaçışı”-dır. Hər il iyunun ortasından avqustun əvvəlinədək Nyu-Yorlun Kuins rayonunda 0,5488 mil (883 metr) uzunluğu olan trasda keçirilən yarışın ümumi uzunluğu 3100 mil – 4987,97 kilometrdir (118 klassik marafon məsafəsi). Kişilər arasında bu məsafənin rekordçusu yunanıstanlı Yanis Kuros (10 gün 10 saat 30 dəqiqə 36 saniyə), qadınlar arasında isə yeni zelandiyalı Sanda Barvik (14 gün 20 saat 45 dəqiqə 16 saniyə) olmuşdur.
Hal-hazırda dünyanın bəlkə də elə bir ölkəsi, elə bir böyük şəhəri yoxdur ki, orda ənənəvi qaçış yarışları – marafonlar keçirilməsin. Bu tədbirlər bir tərəfdən böyük əhali kütlələrini idmanla məşğul olmağa həvəsləndirir, digər tərəfdən isə ölkəyə böyük turist axınına səbəb olur. Marafonların daha bir mühüm funksiyası da insanların diqqətini xeyriyyəçilik layihələrinə cəlb etməkdir.
Boston marafonu, 1910
Hal-hazırda dünyanın ən nüfuzlu 6 marafonu var ki, bunlara “Meycor” (World Marathon Majors) deyirlər. Bunlar Boston (1897-ci ildən keçirilən dünyanın ən qocaman marafonu), Nyu-York, Çikaqo, London, Berlin və Tokio marafonlarıdır. Bunların hər birində hər il 50-60 minə qədər adam iştirak etsə də, heç də hər istəyən şəxs bu arzusuna çata bilmir. Adətən təşkilatçılar iştirak hüququnu lotereya ilə həvəskarlar arasında paylayırlar. Bunlar arasında Berlin marafonunu xüsusilə qeyd etmək istərdim: 2003-cü ildən bəri dalbadal 7 dünya rekoru yalnız Berlin marafonunda vurulub. Hazırki rekordun sahibi keniyalı atlet Eliud Kipçogedir (2:01:39, 16 sentyabr 2018).
Marafon qaçışları haqqında bir neçə maraqlı fakt
2003-cü ildə britaniyalı Ranulf Fayns 7 günə 7 qitədə marafon qaçmışdır.
2010-cu ildə belçikalı Stefaan Engels ilin hər günü marafon qaçmağa qərar almışdır. Yanvarda zədə alandan sonra o, göstəricilərini “sıfırlamış” və 5 fevralda yenidən başlamışdır. 5 fevral 2011-ci ildə o özünün ardıcıl olaraq 365-ci marafonunu qaçmışdır. Bununla da o, 2009-cu ildə 150 günə 150 marafon qaçmış ispaniyalı Rikardo Abada Martinesin rekordunu qırmışdır. 49 yaşlı idmançı buna belə şərh vermişdir “Hesab etmirəm ki, marafon mənə bir illik əzab idi. Sadəcə gündəlik gördüyüm bir iş kimi gəlirdi mənə”. Gündə o, marafona orta hesabla 4 saat sərf edirdi, ən yaxşı nəticəsi isə 2 saat 56 dəqiqə olmuşdur. Rikardo Abad Martines də bu “bəhsə” qoşularaq 1 oktyabr 2010-cu ildə 12 fevral 2012-ci ilədək 500 günə 500 marafon qaçmışdır.
Conni Kelli 1928-ci ildən 1992-ci ilədək Boston marafonunda 61 dəfə iştirak edərək 58 dəfə onu bitirmiş, 2 dəfə (1935-ci və 1945-ci ildə) onda qalib gəlmişdir.
1999-cu ildə Omsk şəhərində Sibir beynəlxalq marafonunda türkiyəli Yavuz Sapa məsafəni çəliklərlə 8 saat 15 dəqiqəyə qət etmişdir.
2003-cü ildə Nyu-York marafonunda iştirak edən rusiyalı Sergey Burlakov 22 kilometr 195 metrlik məsafəni keçmiş dördqat amputasiyası olan ilk insan oldu. Sergeyin hər iki ayağı və biləyi amputasiya olunub.
6 may 2017-ci il tarixində Monsa şəhərində Formula-1 trasında 2016-cı ilin oplimpiya çempionu Eliud Kipçoge peysmeykerlərin köməyi ilə marafon məsafəsini 2 saat 25 saniyəyə qaçmışdır. Bu qaçışa hazırlıq iki il çəkmişdir və məqsəd marafonun 2 saatdan tez qaçmağın mümkün olmasının yoxlanılması idi. Nəticə rəsmi dünya rekordu kimi qeydə alınmasa da Nike şirkətinin dəstəyi ilə keçirilmiş yarış insanın gücünün sınağa çəkilməsi üzrə yaxşı sınaq olmuşdur.
“Bakı Marafonu-2019”-da iştirakım
Təəssüflər olsun ki, səhhətimdə bəzi problemlər səbəbindən keçən ilki yarışdan fərqli olaraq bu il marafona atlet qismində qatıla bilmədim. Amma bu idman bayramından həzz almağın başqa yolları da var: 5 yaşlı qızım ilə böyük bir vatman parçası üzərində “Touch here for power” (ing. - “Güc üçün bura toxun”) yazıb başqalarını motivasiya etmək üçün marafona ilk dəfədir ki, azarkeş kimi qatıldım.
Səhər tezdən durub plakatım ilə yollandım Heydər Əliyev mərkəzinin yanına. Bura marşrutun 13-cü kilometri, ən çətin yeridir – yolun yarısını qət etmiş iştirakçılar yoxuşa qalxmalıdırlar. Düşündüm ki, məhz burada onlara əlavə motivasiya daha çox tələb olunacaqdır. Yaxınlıqda həm də su-qida məntəqəsi və könüllülərdən ibarət azarkeşlər qrupu var idi. Onlar da əllərində plakatlar, fişənglər və vuvuzelalar tutmuşdular.
Marafona start veriləndən təxminən yarım saat sonra ilk atlet bizim yanımızdan keçir. Bu, sonda qalib gəlmiş İsmail Ssenyange idi. 2 dəqiqə sonra ikinci atlet də bizə çatır. Daha ikisi, üçü, beşi... Amma bunlar hələ ki, peşəkar idmançılardır. Ən maraqlı hissə həvəskarların axını güclənəndə başlayır. İndicə 200 metr yuxarıya doğru hərəkət etmiş insanların üzündəki sevinci görüb onları ruhlandırmaq – bu özü qaçmaq qədər pozitivlik qatır həyata. Gördüyüm və “enerji verdiyim” bir çox tanış olan və olmayan atletlər – ümidvaram hər biriniz bu 21 kilometr sınağından üzüağ çıxdınız və “Mən bunu etdim!” ifadəsi hər zaman üçün şüarınıza çevriləcəkdir.
İnşallah gələn ilin marafonuna bu sözlərimin oxuyucularından kimlərsə də ilk dəfə qatılarsa azarkeşlik funksiyamdan başqa, öz kiçik təbliğatçı funksiyasını da yetirmiş olduğum sayıla bilər.
