XIX əsrdə yeni ABŞ şəhərləri Qədim Yunanıstan və Romada tətbiq olunan çox sadə, aydın, populyar sxem – tor prinsipi üzrə salınırdılar. Belə sxemin üstünlükləri açıq-aydındır – realizənin sadəliyi, şəhər daxilində rahat hərəkət, istənilən əraziyə uyğun gəlir, xüsusi biliklər tələb etmir. Belə sxemin kökləri tarixə gedir.

Şəhər planlaması məsələləri insanları hələ antik dövrlərdən başlayaraq narahat etməyə başlamışdır. E.ə. V əsrdə qədim yunan memarı və filosofu Miletli Hippodam növbəti əsrlərdə Yunanıstanda, xüsusilə də Roma imperiyasında şəhərin planlaması zamanı istifadə olunan “Hippodam toru” adlandırılmış sxem təklif etmişdir. Hesab olunur ki, Hippodam tək memar rolu ilə kifayətlənməyib, tarixdə ilk şəhər planlayıcısı olmuşdur. O şəhərin vahid dini mərkəz olan Akropol ətrafında özbaşına böyüməsindən deyil, şəhərin əvvəlcədən funksional zonalara bölgüsündən çıxış etmişdir.

Milet şəhəri (e.ə. IV əsr), “Hippodam toru”

Vaxtında “Hippodam toru” yunan filosofu Platonu o qədər valeh etmişdir ki, “Dövlət” əsərində “ideal şəhəri” təsvir edərkən ondan istifadə etmişdir. Onun detallarını o, Atlantida haqqında bəhs edərkən “Kriti” dialoqunda da dəqiqləşdirmişdir.

Şəhər 3 dairəyə (12 hissəyə) bölünür, bütün küçələr düz, meydanlar dairəvi, evlər eyni tiplidir ki, qonşular bir-birinə həsəd aparmasınlar. O zamanların şəhərləri xaotik və düşünülməmiş böyüyürdülər, Platonun doğma şəhəri olan Afina çirkli, dar, əyri küçələr və evlərdən ibarət idi, odur ki, belə quruluş doğrudan da “ideal” görünə bilərdi. Lakin onun ideyası memarlıq və şəhərsalmadan xeyli kənara çıxsa da bu, konsepsiyaya gələcəkdə böyük iz qoymağa mane olmadı.

Platonun “ideal şəhəri”

Doğrudur, bu ideyalara bir neçə əsr sonra, yalnız Avropa İntibahı dövründə qayıdıldı. Həmin dövrdə antik dövrlərə - humanizm, təbiətin və insanın harmoniyası və gözəlliyi ideyalarına yenidən maraq yaranır. Memarlıqda bu, bütün memarların Platonun ideyalarına əsaslanan “ideal şəhər” modelinin axtarışlarında ifadə olunurdu.

İntibah memarlarının Platonun dialoqlarına marağının artması ilə yanaşı onlar məşhur romalı memar Mark Vitruvinin də əsərlərinə, daha doğrusu onun “Memarlıq haqqında on kitab” əsərinə - Oktavian Avqust dövründə Romada hakim şəhərsalma prinsiplərinin toplusuna müraciət edirlər. Bu toplu XV əsrdə başlayaraq memarların əsas dərsliyinə çevrilir və bu populyarlığını XIX əsrəcən saxlayır.

Vitruvinin kitablarında memarlığın 6 prinsipi təsvir olunub: ordinatio (qayda), dispositio (dispozisiya), eurythmia (kompozisiya), symmetria (simmetriya), decor (dekor), distributio (obyektdən faydalı istifadə).

Burada həmçinin Vitruvinin məşhur triadası da təsvir olunur – memarlığın mütləq sahib olmalı olduğu üç cəhət: firmitas (möhkəmlik), utilitas (fayda), venustas (gözəllik).

İntibah dövrünün memarları şəhərin salınması, şəhər meydan və küçələrinin yerləşdirilməsi, binaların ucaldılması üçün onun kitablarında təsvir olunmuş prinsipləri rəhbər tutmağa başlayırlar.

Vitruvinin kitabından səhifələr

Bunlardan başqa onlar Vitruvinin ordinasiya (memarı orderlərə riayət), ağlabatan planlama, ritm və quruluş bərabərliyinə riayət, simmetriya və mütənasiblik, formanın təyinata uyğunluq, resursların paylanması haqqında tövsiyələrini də öyrənməyə başlayırlar.

Lakin bütün bunlara baxmayaraq başqa sahələrdə olduğu kimi, İntibah dövründə şəhərlər incəsənətə meyl edirlər. Bir çox memarlar “ideal şəhər” mövzusunda nəzəri işlərlə məşğul olurlar - əsərlər yazır və təsvirlər yaradırdılar. Onların əsərlərində rasionalizm, həndəsi aydınlıq, kompozisiyanın mərkəzçiliyi və hissələrlə vahid arasında harmoniya haqqında ideyalara rast gəlmək olar.

Həmçinin bu əsərlərdə yeni məsələlər də müzakirə olunurdular – estetika, qənaət, təmizlik, mühafizə. Memarlar kompozisiya, harmoniya, gözəllik və proporsiya tələblərinə cavab verən şəhər modeli yaratmağa çalışırdılar.

İntibah dövrünün “ideal şəhəri” – Pyero della Françeska və ya Leon Battista Alberti və ya Luçano de Laurana və ya Melotso da Forliyə aid rəsm əsəri, XV əsr

İntibah dövrü memarlığının əsas nümayəndələrindən biri Leon Alberti öz əsərlərində memarlığın gözəlliyi haqqında yazırdı: gözəllik aid olduqları cəmin hissələrinin elə qəti və mütənasib harmoniyasıdır ki, bunu pis etmədən yeni nəsə əlavə etmək, nəsə götürmək və ya nəsə dəyişmək olmaz.

O həmçinin hal-hazırda da İntibah dövrünün memarı ansambllarını asanlıqla tanıdığımız əsas prinsipləri də irəli sürmüşdür. Məsələn binanın hündürülüyünün onun qarşısındakı boş əraziyə nisbəti (1/3-dən 1/6-dək), əsas və ikincidərəcəli binaların memarı nisbətlərinin uyğunluğu, kompozisiyanın balanslaşdırılması və kəskin fərqlərin olmaması.

Eyni zamanda o meydanların və küçə kəsişmələrinin elə qurulmasını tövsiyə edirdi ki, gənclər hər zaman yaşlıların nəzarət altında olsunlar: “Birincilər açıq ərazidə əylənsinlər, ikincilər isə binaların ətrafında söhbətlərini apara bilsinlər”.

Maraqlıdır ki, yeni dövrün prinsipləri orta əsrlər şəhərinin reallığı ilə kəskin fərqlənsə də buna baxmayaraq İntibah dövrünün nümayəndələri özlərinin əsas prinsiplərini gerçəkləşdirə bilmişdilər – “köhnəni dağıtmadan yenisini tikmək”.

Onlar nəzəri əsərlərdə təsvir etdikləri kimi tək vahid üslubda yeni binalar tikmir (məsələn, Florensiyada Annusiati meydanı), həmçinin də müxtəlif dövrlərin tikililərini vahid ansambllarda birləşdirirdilər (məsələn, Venesiyada müqəddəs Mark meydanı).

Florensiyada Annusiati meydanı

Venesiyada müqəddəs Mark meydanı

İntibah dövrünün şəhərlərinin real nümunələrini nəzərdən keçirərkən iki cəhəti də qeyd etmək lazımdır.

1. İntibah dövrünün “ideal şəhəri” qala divarları içində yerləşir. Onların ənənəvi forması ulduz formasında idi – məhz bu forma şəhərləri artilleriya hücumundan daha effektiv qorumaq üçün optimal idi. Bunlar misal olaraq İtaliyada Palmanova və ya Hollandiayada Baurtange şəhərlərini göstərmək olar.

Palmanova

Baurtange

2. “İdeal şəhərin” memarlığı proporsiya və gözəlliyin etalonu kimi insan bədəninə uyğunlaşdırılırdı. Şəhərdə hər şey insanla ölçülürdü.

Memar Antonio Filarete də məhz belə şəhər planlaşdırırdı:

Sforsinda – “İdeal şəhər”

Şəhər, bir tərəfi 3.5 kilometr olan iki bərabər kvadratın 45 dərəcə altında kəsişməsindən yaranan səkkizguşəli ulduz formasındadır. Ulduzun bayır bucaqlarında səkkiz dairəvi qüllə, iç bucaqlarında isə səkkiz darvaza qurulur. Şəhərin darvazaları və qüllələri şəhərin mərkəzi ilə radial küçələr ilə birləşirlər, bu küçələrdən bəziləri qayıqların hərəkəti üçün nəzərdə tutulmuş kanallardır. Şəhərin mərkəzində düzbucaqlı əsas meydan yerləşir, onun qısa qıraqlarında hökmdar sarayı və baş kilsə, uzun hissələri boyunca məhkəmə və şəhər idarələri yerləşməliydi. Meydanın mərkəzində gözətçi qülləsi və su hövzəsi yerləşdirdi. Əsas meydanın yanında ətrafında şəhərin hörmətli sakinlərinin evləri yerləşdiyi daha 2 meydan yerləşirdi. Radial küçələr ilə mərkəzi küçənin kəsişdiyi yerlərdə daha on altı meydan var idi: səkkizi ticarət məqsədləri üçün, səkkizi isə kilsələr üçün

Belə ideyalara həmçinin Viçenso Skamotsinin, Tomas Morun, Tomazo Kampanellanın layihələrində də rast gəlmək olar. Hətta Leonardo da Vinçi də ideal hesab etdiyi şəhəri təsvir edirdi. Onun layihələndirdiyi şəhər iki səviyyədən ibarət idi – yuxarı səviyyə piyadalar və yerüstü yollar üçün nəzərdə tutulmuşdu, aşağı səviyyədə isə evlərin zirzəmilərini bir-birilə bağlayan tunellər və kanallar vasitəsilə yüklər daşınırdı.

Maraqlı fakt

Leonardo da Vinçinin məşhur “Vitruvian insan” təsviri Vitruvinin memarlıq haqqında üçüncü kitabına illüstrasiya idi. Üçüncü kitab tamamilə insan bədəninin düzgün klassik proporsiyalarına həsr olunub.

Detallı təsvirlərə, çoxsaylı nəzəri əsərlərə, şəkil və sxemlərə baxmayaraq “ideal şəhər” yenə də daha çox yaradıcılarının təsəvvüründə qalmışdır. Belə şəhərə aid edilən prinsiplərin bir çoxu bu və ya digər şəhərlərdə gerçəkləşsə də (məsələn, Papa II Piyin göstərişi ilə memar Bernardo Rosselinonun tikdiyi Pyensa şəhərciyi) tam formada bu layihələr heç bir zaman gerçəkləşməmişdilər, İntibah dövrünün şəhərsalmaya həsr olunmuş əsərləri isə bu günümüzün də memarlığının bünövrəsini təşkil etmişdir.