31 yanvar 1865-ci il tarixində ABŞ konqressi Konstitusiyaya 13-cü düzəlişi qəbul etdi, həmin ilin sonuna bu düzəliş tələb olunan sayda ştatların ratifikasiyasından keçərək qüvvəyə mindi. ABŞ tarixində müstəqilliyin elan olunmasından sonra ən əhəmiyyətli bu dəyişikliklə ABŞ-ın bani-atalarının “İstiqlal bəyannaməsində” bəyan etdikləri kimi “bütün insanların Yaradıcıları tərəfindən bərabər yaradıldıqları” ideyası bir daha öz, bu dəfə artıq sanki sonunca dəfə hüquqi təsdiqi tapdı.
Lakin daha 100 il ABŞ tarixində irqlərin qeyri-bərabərliyini pərdələyən “seqreqasiya” adlı biyabırçı bir qayda mövcud olmuşdur. Bu siyasətə əsasən qaradərililər də ağdərililər kimi rəsmən bərabər hüquqlara malik olsalar da, faktiki olaraq bu hüquqlarını fərqli şəkildə gerçəkləşdirə bilərdilər: hər irqi qrup yalnız özünə aid hotellərdə gecələyə, özünə aid restoranlarda yemək yeyə, hətta eyni avtobuslarda yalnız özlərinə aid oturacaqlarda otura bilərdilər. Bunun nəticəsində qaradərililərə göstərilən xidmətin ağdərililərə göstərilən xidmətdən nisbətən daha az keyfiyyətli olması açıq-aydın idi. Seqreqasiya insanın heç bir qazanılmış şəxsi keyfiyyətindən deyil, yalnız dərisindəki melaninin miqdarından asılı idi. Hətta 1936-cı il Olimpiya oyunlarında faşist Almaniyasının paytaxtında triumfal şəkildə 4 qızıl medal qazanaraq “irqçi nəzəriyyəni” darmadağın etmiş əfsanəvi atlet Cessi Ouens vətənə qayıdandan sonra Nyu York göydələnlərinin birində onun şərəfinə təşkil edilmiş ziyafətə yük liftində qalxmalı olmuşdur – seqreqasiyada istisna yoxdur. Bu bir “şəhər rəvayəti” də ola bilər, amma o illərdə ABŞ cəmiyyətində hökm sürən əhval-ruhiyyəni çox yaxşı əks etdirir.
1945-ci ildə İkinci Dünya Müharibəsi birləşmiş millətlərin birgə səyi ilə insanların zahiri əlamətlərinə görə bir-biriləri ilə müqayisədə üstünlüyünü bəyan edən irqçi Almaniya və Yaponiya üzərində qələbə ilə nəticələndi, bunun ardınca təşkil olunmuç Nürnberq və Tokio tribunalları bu ideologiyanı ifşa edərək onu mühakimə etdi. Lakin qalibləri mühakimə etmirlər – qalib ABŞ və SSRİ-də yenə də irqi və milli əlamətlərə görə müəyyən qrupların hüquqlarının məhdudlaşdırılması, sıxışdırılması, hətta təqibi davam edirdi – düzdür, artıq heç kimi diri-diri qaz peçlərinə atmırdılar, amma hələ XIX əsrdə ədəbiyyatda Göte, musiqidə Betxoven, fəlsəfədə Hegel kimi şəxsiyyətləri yetişdirmiş alman millətinin nümayəndələrinin də 100 il sonra fəxrlə “qanlarının təmizliyindən” mübahisə edəcəyini heç kəs gözləmirdi. İnsanların Allah/İsa/Hörmüz/Zevs/təbiət (lazım olanının altından xətt çək) tərəfindən bərabər yaradıldığını heç bir zaman unutmaq olmaz.
Bu səbəbdən də 13-cü düzəlişin qəbul olunmasının 154-cü ildönümünü qeyd etdiyimiz bu günlərdə Bakı kinoteartlarında nümayiş etdirilən “Yaşıl kitab” filminə getməyə dəyər.
Təqvimdə 1962-ci ildir. Dünyaca məşhur ABŞ piyanoçusu Don Şirli ölkəsi üzrə qastrol səfərinə çıxarkən sürücü qismində italiyamənşəli Toni Vallelonqanı işə götürür. Don qaradərili olmasına baxmayaraq SSRİ-də (!) yüksək səviyyədə musiqi təhsili alıb və yaxşı davranış qaydalarından xəbərdardır. Ondan fərqli Toni əsl italiyalı kimi ailəcil, mühafizəkar və şəndir. Başqa bir kinoşedevrdə deyildiyi kimi “Bu, yaxşı bir dostluğun başlanğıcı ola bilərdi” və oldu da – tam 2 ay ərzində Orta Qərb və Cənub ştatları ilə avtomobillə səyahət edən filmin baş qəhərmanları filmin son tirlərində deyildiyi kimi 2013-cü ilədək (hər ikisi bu ildə vəfat etmişdilər) dost qalırlar və bilirsinizmi, mənə elə gəlir ki, 2008-ci il ABŞ-da prezident seçkiləri zamanı onların kimə səs verdiyini güman etmək olar.
Bəs filmə ad vermiş “Yaşıl kitab” nədir? 1936-cı ildən dərc edilən bu yol kitabçası zəncilərin avtomobil səfərləri zamanı qaradərililərin təhlükəsiz xidmət ala biləckləri yerlərin toplusudur. Kitab 1966-cı iləcən dərc edilib. Martin Lüter kimi insan hüquqları fədakarlarının səyi nəticəsində 1960-ların sonunda o, aktuallığını itirdi.
İnsanlara dərisinin rənginə görə hərmət qoymaq (və ya qoymamaq) kitabı yaşıl üzünə görə almaq (və ya almamaq) kimi bir şeydir – heç zaman belə etməyin.
Bu film bir daha nümayiş etdirir ki, pis millətlər yoxdur – bir az pis tərbiyyə almış insanlar var, amma onları da düzəltmək olar, hətta adam içdiyi içkinin boş stəkanını avtomobilinin pəncərəsindən bayıra atmağa adət etmişdirsə belə.
