1918-ci il mayın 28-də Tiflisdə Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaranması haqqında deklarasiya imzalandı. Yeni yaranmış hökumətin başçısı vəzifəsinə isə Fətəli xan Xoyski təyin olundu.
Əlbəttə, bütün başqa müstəqil dövlətlər kimi ADR-in də öz pul əskinaslarının olması vacib idi, çünki bayraq və gerb kimi, dövlətin pulu da onun atributlarından sayılır. Bu məqalənin də əsas mövzusu, Azərbaycan Demokratik Respublikasının 1919-1920-ci illərdə çap olunmuş pulları haqqındadır.
Nəzərə almaq lazımdır ki, yeni respublika elan olunan kimi hələ nəinki banknot yox idi, hətta onun görünüşünün necə olacağı da məlum deyildi. Bu səbəbdən, yeni banknotlar çap olunana qədər ölkə ərazisində müstəqillikdən əvvəl Bakı Bələdiyyəsinin buraxdığı, çoxlarının "Bakı bonları" kimi eşitdiyi pullar və çar rusiyası dönəmindən qalan pullar istifadə olunmuşdur.
Yalnız 1918-ci ilin dekabr ayında, nəhayət müstəqil Azərbaycanın ilk kağız pul emissiyası üçün işlər başladıldı.
Bu gecikmənin əsas səbəbi ondan ibarət idi ki, yeni yaranmış respublikanın daxili strukturu hələ tam oturuşmamışdı, və bir çox idarə dairələrinin yaranması və fəaliyyətə başlaması xeyli vaxt çəkirdi.
1918-ci il dekabrın 17-də maliyyə nazirliyinin binasında iclas keçirilir. İclasda yeni pulun eskizinin hazırlanması üçün müsabiqə keçirilməsi müzakirə olunur. Qaydalara görə müsabiqədə istənilən kəs iştirak edə bilərdi. 1919-cu il yanvarın 31-də maliyyə nazirliyinin bəyanatında nəticə açıqlanır. Belə ki, yeni 100 manat nominallı əskinas Beno Telinqater adlı rəssamın eskizi əsasında çap olunacaqdı. Beno Telinqater o dövrdə çox məşhur olan "Molla Nəsrəddin" satirik jurnalının rəssamlarından biri idi.
100 manatın ardınca 1919-cu ildə digər nominallı əskinaslar buraxılır. Bunlar 25, 50, 100 və 250 manatlıq əskinaslar idi. ən son kağız pul isə 500 manatlıq əskinas olur və 1920-ci ildə buraxılır. Bütün pullarda "Azərbaycan Respublikası" yazısı və nominalı göstərən yazılar rus və azərbaycan dillərində yazılsa da, sonuncu 500 manatlıq əskinasın üzərində əlavə olaraq fransız dilində də yazılıb. Buna səbəb o dövrdə fransız dilinin daha yayğın olması və Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə daha çox tanınmağa başlaması idi. Buraxılmış pul vahidlərinin adı azərbaycan dilində "manat", rus və fransız dillərində isə "rubl" olaraq verilmişdir.
ADR pullarının üzərində o dövrün dövlət başçılarının - Fətəli xan Xoyskinin, Nəsib bəy Yusifbəyovun və maliyyə nazirlərinin - Protasov, Əli ağa Həsənov, Rəşid xan Qaplanovun imzaları olub.
Bəzi maraqlı məlumatları da nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm. 1919-cu ilin əvvəllərində buraxılmış ilk 100 manatlıq əskinaslar Azərbaycan hökuməti adından buraxılmışdır. Buna səbəb hələ Azərbaycan Dövlət Bankının tam fəaliyyətə başlamaması idi. Ona görə də ilk 100 manatın üzərində "Azərbaycan Respublikası" deyil, " Азербайджанская Правительства" - "Azərbaycan hökuməti" yazılmışdı. Sonradan buraxılan 25, 50, 100, 250 və 500 nominallı pulların üzərində isə " Азербайджанская Республика" yazılmışdır. Qeyd edim ki, azərbaycan dilində olan yazılar ərəb əlifbası əsasında yaranmış, o dövrdə "əski əlifba" adlanan əlifbadan istifadə edilərək yazılmışdır və yazının azərbaycanca variantında "Azərbaycan Respublikası" deyil "Azərbaycan Cümhuriyyəti" yazılmışdır.
Digər maraqlı məlumat isə 1991-ci ildə öz müstəqilliyini bərpa etmiş Azərbaycan Demoktratik Respublikasının 500 manatlıq əskinası ilə bağlıdır. Şəkillərə diqqət etsəz görərsiniz ki, yeni 500 manatlıq əskinasın arxa üzü 1919-cu ilin əvvəlində çap olunmuş ilk əskinasımız olan 100 manatın dizaynı əsasında hazırlanmışdır.
Bu il 2018-ci ildir və Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaranmasının 100 illik yubileyi ilidir. Bu məqalədə isə banknotlarımızın fonunda tarixə nəzər saldıq və qısa məlumat əldə etdik.
Əli Novruzov
