Kəçən ilin sonunda çoxdandır ki, oxumaq istədiyim bir romanı nəhayət ki, əldə edib oxudum. İtalyan yazıçısı Dino Busattinin “Tatar çölü” romanı haqqında bəzi fikirlərimi və təəssüratlarımı bölüşməyi düşünürəm ki, oxucular üçün də faydalı olardı.
Roman haqqında mülahizələrin (rəylərin) əksəriyyətində əsərin daha çox Frans Kafkanın tərzini xatırlatdığı vurğulanırdı və mən Kafka yaradıcılığı ilə əlaqədar əvvəlki uğursuz təcrübələrimi göz qabağına gətirərək kitabdan bir qədər çəkinirdim. Amma təcrübə göstərdi ki – nahaq. Kafkanın özü romanlarından heç birini yazıb tamamlamamışdır və təsadüfi deyil ki, mən də onları oxuyub tamamlaya bilmirdim.
Həqiqətən də “Tatar çölü” XX əsrin ən böyük yazıçılarından olan Frans Kafkaya xas daimi təxirəsalınmalar və mənasız uzanma ənənələrində yazılsa da, bu müəllifə xas qaranlıq və ümidzislik atmosferi Busattinin romanında nəhəng və qəhrəmanlıqlarla müşaiyyət olunacaq bir döyüşün gözləntisi var. Öz romanını Dino Busatti sonunda xeyir və şər qüvvələrinin qarşı-qarşıya gələcəyi və nəticəsi bəlli olmayan bir epos formasında yazıb və qədim eposlara xas şəkildə qalalarda möhkəmlənən oturaq qərb və səhrlarda köçəri həyat tərzi sürən Şərq qarşı-qarşıya qoyulur.
Qarşıdurma. “Tatar çölü” romanının ilk adı “Qala” olsa da, əsas mahiyyətini məhz bu sözlə ifadə etmək olar – qarşıdurma: dağların çöl ilə, qalanın köçərilər ilə, insanın insanla, insanın cəmiyyətlə, insanın təbiətlə və ən əsası – baş qəhrəmanın müəllif və oxucu ilə qarşıdurması.
“Tatar çölü” süjet xəttinin kəskin dönüşləri ilə deyil, ümumi atmosferi ilə sizləri valeh edən bir kitabdır. Qala, dağlar, düşmən hücumuna qarşı ilk zərbəni öz üzərlərinə götürməli olan redutlar, gündəlik əsgər həyatı və şimala uzanan sonsuz səhra – bu obrazlar hər zaman oxucunun gözləri qarşısında olsa da, müəllif əziyyət verib detalların təsviri ilə nə özünü, nə də bizləri yormur. Sözün düzü, romanı oxuduqca nə onun məkanı, nə də zamanı haqqında dəqiq təsvvür yaranmır. Təsvir olunmuş hadisələr eyni dərəcədə həm XX əsrin, həm XIX əsrin, həm də XVIII əvvəllərində cərəryan edə bilər. Havada zamanı belə dayandıran bir durğunluq var. Hər şey eynidir – bir-birini əvəz edən sərt qış və qızmar yay, divarın arxasında deşilmiş sisternadan düşən və yatmağa mane olan damcıların taqqıltısı, hərbi qarovulların mütəmadi dəyişməsi. Gündəlik həyatda maraqlı hadisələrin baş vermədiyi şəraitdə gözləntidə keçən illər. Bir göz qırpımında keçən bütöv bir ömür. Bu illərdə həyata maraq qatan tək bir şey naməlum düşmənlə parlaq qarşıdurma gözləntisidir. Əsərdəki qəhrmanların hər sözü, hər hərəkəti yalnız buna yönəlib – düşmənlə üz-üzə gəlib onu dəf etmək.
Əsərin baş qəhrəmanı artıq perspektiv qvardiya zabitinin şən həyatını özünə yeni forması kimi yaraşdıran Droqo soyadlı bir leytenantdır. Lakin amansız zaman saatbasaat, günbəgün onun ömründən və arzularından xırda-xırda yeyərək onun həyat eşqinin sönməsinə səbəb olur. Şən şəhər həyatı ilə onu bağlayan iplərin qırılması – valideyinlərini, qardaşlarını, dostlarını, sevgilisini itirərək Droqo özü etiraf etməsə də uzaq şimal sərhəddində, Tatar çölünün sahilində yerləşən qalanın əsirinə çevrilir – bundan sonra Qala onun evidir.
Süjet xətləri və nəql tərzləri bir-birinə bənzəməsə də şəxsən mənə “Tatar çölü” tam 40 il sonra yazılmış və azərbaycanlı oxucuya daha yaxşı tanış olan “Gülün adı” romanını xatırlatdı – baş qəhrəmanları öz ətrafında süjet xəttinin və bütün dünyanın dövr etməsinə məcbur edən əzəmətli binalar olan əsərlərə sevgim bir bədii zəifliyimdir, zərifliyimdir. Yəgin ki, elə bu səbəbdən ilk cümlələrdə adını çəkdiyim Frans Kafkanın oxuya bildiyim yeganə romanı “Qəsr”-dir.
Dino Butsattinin həcmcə elə də böyük olmayan bu romanını bir neçə axşama oxuyub bitirə bilərsiniz, amma gözlərinizin qarşısından sanki bütöv bir ömür keçir və adətən bu, oxucunun öz ömrüdür – naməlum düşmənlə son döyüş gözləntisində keçən ömür. Roman boşuna keçmiş cavanlıq və onun gerçəkləşməmiş xəyalları haqqında acı nəğmədir. Son günədək şimaldan gələn düşmənlə qarşı-qarşı olacağını gözləyən Droqo yalnız son nəfəsində əsl düşmənin yaxınlaşan ölüm olduğunu anlayır. Lakin hər şey üçün artıq gecdir.
Gec olmayan bir an öncə sizi sınağa çəkəcək bu romanı oxumaqdır. Mürəkkəbliyinə baxmayaraq həyata tamam yeni baxış üçün ciddi tövsiyə olunur.
P.S. 1940-cı ildə yazılmış roman əsasında 1976-cı ildə Valerio Dzurlini eyniadlı film çəkmişdir. Film 1977-ci ildə 3 ədəd “David di Donatello” heykəlciyi - İtaliyanın ən yüksək milli film mükafatına layiq görülmüşdür.
