Hollivud filmlərinin təsiri altında formalaşmış əksəriyyətin təsəvvüründə ABŞ əhalisi əsasən aşağı mərtəbəli şəxsi evlərdə yaşayır. Bu bir “amerikan xəyalıdır” – hər kəsin şəxsi evi olmalıdır. Təsadüfi deyil ki, XX əsrin ikinci qərinəsində ABŞ ərazisi ilə Nyu-Yorkdan San-Fransiskoya və daha sonra geriyə 2 aylıq avtomobil səyahətinə çıxmış məşhur sovet yazıçıları İlya İlf və Yevgeni Petrov öz səfər xatirələrini “Birmərtəbəli Amerika” adlı kitabda dərc etmişdilər.
Amma hətta belə ənənələri olan ABŞ-da da memarlar və məmurlar “müasir şəhərsalma” qaydalarına uyğun təcrübələr keçirməkdən çəkinməmişdilər. (Bir öncəki cümlədə “müasir şəhərsalma” sözlərini təsadüfən dırnağa almamışam – bu gün Bakıda da tam sürətlə həyata keçirilən bu təcrübə - şəhər daxilində piyadalar, velosipedçilər və ictimai nəqliyyat hesabına avtomobil yollarının genişləndirilməsi, ətraf ictimai məkanları tamamilə məhv edən iri ticarət mərkəzlərinin açılması, şəhərin müxtəlif yerlərində nizamsız və yaşayış üçün heç də yararlı olmayan hündür mərtəbəli yaşayış komplekslərinin tikilməsi XX əsrin ortalarında Qərb ölkələrində geniş yayılmış və hal-hazırda qüsurlu və hətta təhlükəli hesab olunur) On minlərlə insanın həyatına təsir etmiş belə bir sınaqlardan biri də Prüitt-Ayqou yaşayış kompleksi olmuşdur. Halbuki ilk mərhələdə o aztəminatlı təbəqələrin həyatının yaxşılaşdırılması niyyəti ilə başlanmış bir layihə idi.
350 milyonluq əhalisi olan ölkədə demək olar ki, heç bir zaman eynitipli hündür mərtəbəli yaşayış sahələri (məsələn, 60-70-80-ci illərdə bizdə salınmış Əhmədli, 8-ci km, Günəşli, mikrorayonlar tipli) ucaldılmamışdır. Artıq yarım əsrdir ki, ABŞ-da sosial evlər geniş ərazilərdə eynitipli beton qutuların ucaldılmasından fərqli prinsiplər üzrə tikilir. Bunun səbəbi ondan ibarətdir ki, hələ XX əsrin 60-cı illərində dəqiq sübut olunmuşdu ki, belə yaşayış kompleksləri zamanla gettolara çevrilirlər və cinayətkarlığın mərkəzi olurlar.
Bu yazıda belə bir qənaətə gəlməyə səbəb olmuş hadisə haqqında danışmaq istərdim.
Əslində XX əsrin birinci yarısında məhz Amerika Birləşmiş Ştatları ucuz və aztəminatlı ailələr üçün sosial evlərin tikintisində qabaqcıl ölkə olmuşdular. Bu prosesin başlaması ölkə prezidenti Franklin Delano Ruzvelt olan illərə, Böyük böhran zamanlarına təsadüf edir. O özünün “Yeni kurs” adlı proqramında sosial evlərin tikintisinə xüsusi yer ayırmışdı və 1930-cu illərin ilk yarısında yüz minlərlə kvadrat metr sosial ev tikilərək istismara verilmişdi. Həmin illərdə minlərlə yoxsul amerikan ailəsi 3-4 otaqlı birmərtəbəli kiçik kottecləri ucuz, simvolik bir qiymətə icarəyə götürmək imkanı əldə etdilər. Onlar, dövlətin təqdim etdiyi sosial evlərin icarəçiləri idilər.
Sözün düzü bunlar, çox yaxşı evlər idi – bir ailənin yaşaması üçün nəzərdə tutulmuş kotteclərin kiçik bağçası və arxa həyəti, daim soyuq və isti suyu var idi. Sosial evi kirayələmək hüququ əldə etmək üçün ailə özünün tamamilə yoxsul olduğunun sübutlarını təqdim etməli idi. Nəticədə işləyən şəxslər məyus olmuşdular – onlar belə yaşamaq üçün zəngin hesab edilmişdilər. İşləyən şəxs kiçik və hər şəraiti olmayan mənzil üçün xeyli pul ödəməli olduğu halda işsiz birisi rahat həyat tərzindən həzz ala bilərdi. Hələ uzun bir zaman ABŞ-da sosial evlər kommersiya məqsədilə tikilmiş daşınmaz əmlakdan daha yaxşı və keyfiyyətli hesab olunurdu.
İkinci Dünya Müharibəsindən sonra ABŞ əhalisinin rifahı sürətlə artmağa başlayır – yeni böyük şəhərlər yaranır, yeni zavod və fabriklər, yeni istehsalat sahələri yaranırdı. İri şəhərlər kənd ərazilərində yaşayan yoxsul əhalini cəzb edirdi. Amma heç də hər kəs qısa zamanda yaxşı iş tapa və ya onu saxlaya bilmirdi. Müasir göydələnlər və zavodlarla yanaşı, yoxsulların yaşamalrı üçün əl altında olan materiallardan tez-bazar tikilmiş gecəqondular yaranırdı. Belə gecəqonduların ərazisi sürətlə böyüyürdü. Hər yoxsul ailəyə fərdi kottec vermək mümkün olmadığından bu ideyadan əl çəkmək qərara alındı.
1950-ci illərdə hakimiyyətdə olan prezident Eyzenhauerin hökuməti ürəkaçan olmayan rəqəmlər açıqlamışdı – hər il 50-70 min yeni ev tikilməli idi. 1951-ci ildə 70 min ev planı yerinə yetirilsə də, daha sonra tikintinin sürəti ildə 20-30 min mənzilədək düşür. Bununla paralel başqa bir proses də gedir – yoxsul təbəqələr üçün fərdi kotteclərin tikintisindən öz infrastrukturu – yolları, məktəbləri, xəstəxanaları, mağazaları olan hündür mərtəbəli binalardan ibarət rayonların tikintisinə üstünlük verilir. Son anadək fərdi evə köçməyə ümid edən yoxsullar öz gecəqondularından köçmək istəmirdilər. Heç kim hökumətin təklif etdiyi dar “daş cəngəlliklərə” köçmək istəmirdi, onları nifrətlə “sosializmin qalığı” adlandırırdılar.
İşi həm də irqi faktor çətinləşdirirdi. XX əsrin 40-cı illərindən başlayaraq ABŞ-ın (1860-cı illərədək quldarlıq qorunub saxlanan və daha çox kənd təsərrüfatında ixtisaslaşmış) cənub ştatlarından ucuz işçi qüvvəsinin hərəkəti başlayır. Seqreqasiya (bu barədə saytımızda “Yaşıl kitab” filmi haqqında resenziyadan oxuya bilərsiniz) və işsizlikdən əziyyət çəkən savadsız “rəngli əhali” daha cəlbedici sənayeləşmiş Şimala köçürdülər. Kiçik şəhərlərdə və kənd ərazisində azad həyata öyrəşmiş qaradərili miqrantlar öz adətlərini və yaşam tərzlərini iri şəhərlərə də gətirirdilər. Sosial ev məsələləri üzrə məsul şəxslər məmurları eyni binalar eyni zamanda ağ və qaradərili insanların köçürülməsinin arzuolunmaz olması barədə xəbərdar etsələr də, onların rəyləri təəssüflər olsun ki, eşidilmədi.
Prezident Eyzenhauer hakimiyyətinin tipik layihələrində biri Prüitt-Ayqou adlı mikrorayonun ucaldılması olmuşdur. Bu mikrorayon gənc memar Minoru Yamasakinin (o, həmçinin də 1970-1971-ci illərdə Nyu-Yorkda tikilmiş Dünya Ticarət Mərkəzinin müəllifidir) layihəsi əsasında Sent-Luisi şəhərində (Missuri ştatı) tikilmişdi. 1954-cü ildə, daha öncələr tarlalar və şəhər qecəqonduları yerləşən ərazidə 33 ədəd eyni tipli onbirmərtəbəli ev tikilmişdi. Yamasaki öz layihəsinin əsasına məşhur memar və nəzəriyyəçi Le Korbüzyenin prinsiplərini qoymuşdur: müasirlik, funksionallıq, rahatlıq. Binaların ətrafında yaşıl istirahət zonaları var idi, mənzillər isə sadə və rahat idilər. Evlərin xarakter cəhəti bəzi mərtəbələrdə yerləşən geniş şüşəli qalereyalar olmuşdur. Memarın planına əsasən onlar bina sakinlərinin ünsiyyəti və birgə vaxt keçirmələri üçün məkanlara çevrilməli idilər. Burada sakinlər bayramlar keçirməli idi, uşaqlar isə yağışlı havalarda oynamalı idilər. Liftlər hər mərtəbədə deyil, yalnız qalereyalar olan mərtəbələrdə dayanırdılar.
Binaların birinci mərtəbələri kompleks sakinlərinin ehtiyaclarının ödənilməsi üçün ayrılmışdı. Orada ümumi camaşırxanalar, velosipedləri və arabaları saxlamaq üçün otaqlar və s. yerləşirdi. Prüitt-Ayqou kompleksindəki mənzillər orta və aşağı təbəqədən olan şəxslərə icarəyə verilirdi. Layihənin həyata keçirilməsindən bir qədər öncə Missuri ştatında seqreqasiyanın ləğv edilməsi haqqında qanun qəbul edilmişdi, buna görə də Prüitt-Ayqou həmən an vahid Amerikanın, sosial rifahın, qardaşlıq və dözümlüyün (tolerantlıq) simvoluna çevrildi. Buna görə də yeni istifadəyə verilmiş kompleks qaradərili pilot, İkinci dünya müharibəsinin qəhrəmanı Vendel Prüitt və Missuri ştatından ağdərili konqresmen Vilyam Ayqounun şərəfinə adlandırılmışdı. Bütün layihə Sent-Luisə 36 milyon dollara başa gəlmişdir.
1956-cı ilin sonunadək kompleksin 2870 mənzilinə Sen-Luis gecəqondularının keçmiş sakinləri köçürülmüşdülər. Bəziləri üçün bu mənzillərə köçmək nağıl kimi idi – gecəqonduların darısqalçılığı və çirkindən çıxmış adamlara yeni, təmiz, geniş, işıqlı mənzillər təqdim edilmişdi. Bu bir sosial layihə olduğundan icarəçilər üçün icarə haqqı aşağı idi, kommunal xidmətləri də sakinlər güzəştlə ödəyirdilər. Prüitt-Ayqou kompleksində şəhər sakini üçün bütün rahatlıqlar nəzərdə tutulmuşdu.
XIX əsrin dahi fransız yazıçısı Onore de Balzak yazırdı ki, “yoxsulluq yolxucudur” lakın sosial layihənin müəllifləri yəgin ki, heç bir zaman bu xəbərdarlığın mənasını başa düşməyə çalışmamışdılar. Təhsilli cəmiyyətdə hökm sürən solçular hesab edirdilər ki, yoxsul insan hər zaman sərt kapitalist dünyanın qurbanıdır. Onlar hesab edirdilər ki, acların [pulsuz] yedizdirilməsi, evsizlərə başının üstündə bir damın verilməsi hər bir vicdanlı insanın həyat qanununa çevrilməlidir. Lakin XX əsrin ikinci yarısı – böyük sosial çevrilişlər dövrü bu qanunların yalnız nəticələri barəsində dərindən düşünərək tətbiq etmək lazım olduğunu göstərdi.
Prüitt-Ayqou sosial eksperimenti nəticəsində çox banal bir həqiqət üzə çıxdı – insanlar onlara çox böyük əziyyət çəkmədən təqdim edilmiş şeylərə çox da yüksək qiymət verməyə meylli deyillər. Tənha analar, işsizlər, yoxsul ailədən olan tələbələr, əyyaş və tüfeyli həyat tərzi sürənlər – Prüitt-Ayqounun əsas sakinləri kütləsi öyrəşdikləri sərt küçə qanunlarını yep-yeni müasir yaşayış kompleksinə də gətirirlər. Bundan sonra başqa sakinlər də onların müəyyən etdiyi qanun-qaydalar ilə yaşamalı idilər.
Ağdərili və qaradərili sakinlər, orta təbəqənin nümayəndələri və işsizlər arasında münaqişələr daim baş verirdi. 60-cı illərin sonlarına mikrorayon öz qanunları, həyat tərzi və başçıları ilə yaşayan klassik gettoya çevrildi. Oğurluq, soyğunçuluq, davalar, əmlakın məhv edilməsi, kommunal borcların ödənilməməsi – bütün bunlar tez bir zamanda Prüitt-Ayqou sakinlərinin həyat tərzinə çevrilir. Bir az artıq pul qazananlar birinci növbədə burdan daha abad rayonlara köçməyi tərcih edirdilər. Tez bir zaman sonra kompleksin əhalisinin 99,8%-ni qaradərililər təşkil edirdi. Amma hətta işləyən qaradərililər də burada uzun müddətə qalmamağa çalışırdılar – onların irqi həmrəyliyi qaranlıq binada ilk döyülməyə qədər idi.
Xüsusilə uğursuz bir hal mərtəbələr arasında ləng hərəkət edən və heç də hər mərtəbədə dayanmayan liftlər olmuşdur. Lampaları hər zaman sındırılmış dar kabinələr soyğunlar, zorlamalar və döyülmələrin məkanına çevrilir. Binaların girişləri və pilləkənləri hər zaman qaranlıq olurdu – lampalar yenilərin taxılandan bir neçə dəqiqə ərzində sındırılırdı, belə şəraitdə cinayətkarlar öz əməllərini daha rahat görə bilirdilər, bina sakinləri isə günün qaranlıq saatlarında evlərindən çıxmağa da cəhd etmirdilər.
Kompleks ərazisində olan iki məktəb də tez zamanda bağlanır – “küçə uşaqları” nə özləri oxumaq istəyirdi, nə də onlara dərs deməli olanlar burda işləmək. Yeniyetmələr reket, soyğunçuluq, narkotik alveri (Sent-Luisdə olan narkotik dövriyyəsinin 75% Prüitt-Ayqou ərazisində baş verirdi) və digər cinayətlərlə məşğul idilər. Kompleksdən zibil daşımalı olan kommunal xidmətlərin avtomobilləri daşa tutulurdu, onlara hətta odlu silahdan atəş açılır, əraziyə girməyə mane olurdular, binaların ətrafları, hətta zibillə dolu idilər. Rayonda tez-tez söndürülməmiş siqaretlərdən və qəsdən yandırmalardan yanğınlar yaranırdı, amma yanğınsöndürən maşınlar da kompleksin ərazisinə buraxılmırdılar. Hətta bir neçə dəfə odlu silahdan atəş açılan polis maşınları da Prüitt-Ayqouya girməkdən imtina edirdilər. Mikrorayon tez bir zamanda şəhər əhalisinin ən dib təbəqələrinin təmərküzləşdiyi təcrid olunmuş zonasına çevrildi.
Kommunal xidmətlər ödənilmədiyindən (kompleks açılandan 5 il sonra sakinlərin cəmi 15% ödənişləri edirdi, 10 il sonra isə cəmi 2%) kompleksdə işıq, isitmə və su təchizatı dayandırılmışdı. Sakinlər öz gücünə qızınmağa və su əldə etməyə çalışırdılar. Kommunal sistemlər dağılırdı, borulardan kənara axan su pilləkənləri, girişləri və mənzilləri basırdı.
Mənzil və qalereyaların pəncərələri sındırılmışdı – əksər hallarda layiqli həyat tərzini “təmin etməmiş” hökumətə qəzəbli etirazın ifadəsi kimi. Təmiz və yeni bir rayon cəmi 10 ilə vaxtilə sakinləri köçürülmüş gecəqondulara çevrildi. Qismən məhz Prüitt-Ayqouya görə Sent-Luis ABŞ-ın yaşamaq üçün ən münasib olmayan şəhərlərin üçlüyünə düşmüşdür. Yeri gəlmişkən, hələ də ordadır. 60-cı illərin ortalarında Prüitt-Ayqou zombi-apokalipsis janrında filmlərin çəkiliş meydanını xatırladırdı.
1970-ci ilə ərazicə o qədər də böyü olmayan mikrorayon fəlakət zonası statusu almışdır. Prüitt-Ayqou ərazisində bütün təmir, yenidənqurma, yeni sakinlərinin köçürülməsi layihələrə məqsədəmüvafiq hesab olunmamışdı. Evlərin xarici və daxili görünüşü, kommunikasiyalar, ətraf ərazi elə vəziyyətə düşür ki, bundan sonra yalnız bir çıxış yolu var idi – tamamilə sökülmə. Bu qərara alınandan sonra kompleks sakinlərinin köçürülməsinə başlanılır. Amma bu dəfə 20 il əvvəl edilən səhv təkrarlanmır – keçmiş sakinlər daha abad rayonlarda kiçik evlərə köçürülürdülər, bununla da onların həmin ərazilərdə çoxluğa çevrilməsinin qarşısı alınırdı və onlar normal cəmiyyətə inteqrasiya olunmalı idilər. Polis və ordu kompleks ərazisini kriminal elementlərdə təmizləyir – cinayətkar birliklərin rəhbərləri, narkotik alverçiləri həbs olunur. Keçirilmiş reydlər nəticəsində Prüitt-Ayqou sürətlə boşalır.
16 mart 1972-ci ildə 33 binadan birincisi partladılır. Növbəti iki il ərzində daha 32 hündürmərtəbəli bina bir-birinin ardınca partladılaraq bütöv bir rayon yerlə yeksan edilir. 1976-cı ilə yaşayış kompleksinin ərazisi əvvəlkilər haqqında heç bir izi qalmamış boş əraziyə çevrilir. Evlərin partladılması televiziya ilə canlı nümayiş etdirilir, bu da amerikan cəmiyyətində geniş əks-sədaya səbəb olur.
Prüitt-Ayqou faciəsi sosial evlər layihəsinin təhlükələrini üzə çıxardı – insanların nəhəng qarışqa yuvalarında yaşaması nəinki məqsədəmüvafiq deyildi, hətta təhlükəli idi də. Eksperiment nəticəsində məlum oldu ki, müasir dünyada bir çox yoxsullar heç də şəraitsizlikdən bu vəziyyətə düşmür, onların əksəriyyəti heç işləmək, eynilə də hüquq və əxlaq normalarına riayət etmək istəmir. Daha uğurlu insanlar arasında yaşayarkən onlar istər-istəməz ətrafdakıların həyat tərzinə öyrəşməli olurlar, pis-yaxşı özlərinə bir məşğuliyyət tapırlar və məcburən qanunu nəzərə alırlar. Sosial evlər layihəsinin ən uğursuz cəhəti məhz asosial elementlərin özləri kimi insanların arasında yaşamağa şərait yaratmaqdan ibarət idi. Yaşayış kompleksi dərhal mülkiyyət, və hətta yaşamaq hüququ haqqında təsəvvürlər ən aşağı səviyyədə olan, zorakılıq şücaət hesab olunan müstəqil marginal bir dövlətə çevrildi.
Keçmiş təcrübələr nəzərə alınmaqla hal-hazırda ABŞ-da ehtiyacı olanlara yaşayış yerləri abad şəhər həyatından təcrid olmağa imkan verməyən ərazilərdə ayrılır, bununla da onlar yüksək birgəyaşayış qaydalarına riayət etməlidirlər. İctimai qaydanın kiçik pozuntusu, kommunal xidmətlərin ödənilməsindən yayınma və ya digər hər hansı qanunazidd hərəkət dərhal çıxarılmaya səbəb ola bilər. Bu tədbirlər ABŞ prezidenti Bill Kinton administrasiyası tərəfindən irəli sürülmüşdür və onun tənqidçiləri yoxsul ailələrin küçəyə atılması haqqında reportajlardan onun əleyhinə istifadə edirdilər. Əlbəttə, bu zaman həmin sakinlərinin əksəriyyətinin cinayətkar birliklərdə üzv olmaları və ya narkotik alveri ilə məşğul olduqları barədə qeyd edilmirdi. Gettolarda cinayətkarlığın səviyyəsi getdikcə aşağı düşürdü.
Sosial evləri indi “minimal standartlara” uyğun tikirlər – onu çox təmtəraqlı və ya rahat etmirlər. Bu onun üçün edilir ki, sakinlərdə dövlətdən lütf gözləmək əvəzinə daha çox işləmək və öz maddi həyat tərzlərini daha da yaxşılaşdırmaq üçün stimul olsun. Bunun nəticəsində əsl həyat üçün nəzərdə tutulmuş kommersiya evlərinin dəyərliliyi daha da artır.
Lakin bu gün də dünyada çox sayda başdan-başa çoxmərtəbəli evlərdən ibarət depressiv və geri qalmış rayonlar qalmaqdadır. Bir neçə il öndə Qlazqoda (Şotlandiya, Birləşmiş Krallıq) hələ 1960-cı illərdə tikilmiş və əsasın evsizlərin yaşadığı və zamanla cinayət məkanlarına çevrilmiş 6 hündürmərtəbəli bina partladılmışdı.
Sosial evlər sözsüz ki, çox vacib layihədir və ona bu gün də ciddi ehtiyac vardır. Çoxuşaqlı ailələri, valideyin himayəsindən məhrum olmuşları və digər həssas insanların qayğısına qalmaq lazımdır. Lakin onlara cəmiyyətdən təcrid olunmuş ərazilərdə eynitipli layihələr üzrə binalar və ya rayonlar tikməklə onların rifahını artırmaq mümkün deyil – bu böyük və təhlükəli səhvdir.
Prüitt-Ayqounun tarixçəsi ABŞ hökümətinin siyasətinin səhvlərinin və insan psixologiyasından xəbərsiz olmanın təcəssümüdür. Prüitt-Ayqou belə acı tale yaşamış tək rayon deyildi və gettolar ABŞ-da bu gün də qalmaqdadır. Amma SSRİ-də eyni layihələr üzrə panel evlərin ucaldılması sosializmin qələbəsi kimi təqdim edildiyi zaman ABŞ-da buna dəhşətlə baxırdılar. Onlar bu təcrübələrin zamanla nəyə gətirib çıxaracağından xəbərdar idilər.
* Bütün fotolar internetdəki açıq mənbələrdən götürülmüşdür və üzərilərində hüquqlar müəlliflərinə aiddir.
