Mehriban özünün eko-məsləhətlərini paylaşdığı İnstaqram səhifəsini aparır. Biz təbiəti qorunması haqqında @begreenbaku-nun yaradıcısı ilə söhbət etdik.

Bu həyat tərzinə keçmək haqqında düşüncələr necə yarandı? 

Maraqlısı budur ki, institutda mən təbiətə və ətraf mühitə qayğı ilə uyğun gəlməyən Neft Mühəndisliyi ixtisasında oxumuşam. Yalnız sonuncu kurslarda mən iqlim dəyişikliyi problemləri və digər ekoloji təhlükələr barədə məlumatlarla maraqlanmağa başladım. Beşinci kursun sonunda isə mən neft mühəndisi olmaq istəmədiyimi başa düşdüm və ətraf mühitin qorunması sahəsində iş axtarmağa başladım.

Axtarışda olarkən mən qərara gəldim ki, əvvəlcə ekoloji problemlərin inkişafına töhfə verməmək üçün ətraf mühitə vurduğum ziyanı azaldım. Sənədli filmlərə baxırdım, kitablar oxuyurdum. Hər şey xırdalıqlardan başladı: supermarketdə əlavə plastik torbalar almağı dayandırdım, ət istehlakımı azaltdım, daha çox piyada gəzdim.

Hər gün bu sahədə daha çox iş görmək istəyirdim. Nəticədə enviromental advisor vəzifəsində işə düzəldim.

Təxminən bir il əvvəl bloq yaratmaq qərarına gəldim, amma özümün bütün tövsiyələrinə əməl etməməyim məni dayandırdı. Məsələn, ətdən imtina etmək barədə danışırdım, lakin o zaman onu hələ də istehlak edirdim. Ondan tamamilə imtina etməyim bir az sonra baş verdi.

Həyatınızı bu şəkildə dəyişməyə başladıqda hansı çətinliklərlə qarşılaşdınız?

Çətinliklər hələ də var. Məsələn, bəzən mağazada satıcıya “Xahiş edirəm, paketə qoymayın” deməyə çatdırmıram. Əlbəttə, iş yerində də çətinliklər var. İlk iş günü mən işə öz boşqabım, çəngəlim, fincanımla gəldim. Tort kəsiləndə mən: "Xahiş edirəm, plastik qaba deyil, öz qabıma qoyun” deyirəm. Mənə: “Niyə belə edirsən? İşin-gücün yoxdur?”,- deyirdilər və yenə də deyirlər.

Əvvəllər mən bəzi şeyləri etməyə utanırdım. “Qozları öz paketimdə çəkmək istəyirəm” sözlərini deməyə çətinlik çəkirdim. Sonra isə öz-özümə düşündüm: “Nə üçün utanmalıyam ki? Axı mən pis bir iş görmürəm. Əksinə, mən ətraf mühitə vurduğum ziyanı azaltmağa çalışıram”.

Sizin kimi davranmaq istəyənlər varmı?

Bloq yazmağa başlayarkən mən bunun müəyyən insanlar üçün maraqlı olduğunu gördüm. Başqa iş-gücümün olmadığını və mənim götürmədiyim plastik torbanı başqasının götürəcəyini söyləyənlər də var. Bəli, götürəcək. Mən isə ilin sonunadək istifadə edəcəyim yüzlərlə plastik torbaya qənaət etmiş olacağam.

Lakin mənim bloqum yalnız plastik məmulatlar və torbalar haqqında deyil. Bəşəriyyətin ən böyük problemlərindən biri iqlim dəyişikliyidir. Hər birimizin nə qədər enerji istehlak etməsini, həyat tərzimizin istixana tullantılarının artmasına təsirini, avtomaşınımızdan və ya taksidən istifadəmizin qədərini və bir çox başqa amilləri bilib nəzərə almalıyıq...

Avtomaşından deyil, mühərriksiz skuterdən istifadə etməməyə çalışırsınız. Rahatdırmı Bakıda?

Çox rahat deyil. Mən “Gənclik” metro stansiyasının yaxınlığında yaşayıram, orada skuterdən az da olsa istifadə etmək olur. Həyat yoldaşım isə skuterlə işə gedir. Təxminən qırx dəqiqəlik yol qət edir. Ümumilikdə skuter üçün bizdə infrastruktur inkişaf etməyib.

Həyat yoldaşınız əvvəldən zero-waste rejiminə əməl edirdi və ya siz onu bu yola sövq etmisiniz?

Əvvəllər o, özü də maraqlanırdı. Birgə yaşamağa başladıqdan sonra isə bu rejimə birlikdə əməl etməyə başladıq. Mağazaya gedərkən mən ona: “Ödənişləri mən edəcəm, sən isə bizi plastik məmulatlartdan və torbalardan qoru”,- deyirəm. Və o, satıcının bizə plastik torba verib-verməyəcəyinə nəzarət edir. Yəni etdiklərimizin hamısını biz birlikdə edirik. O, mənə çox güclü dəstək verir. Bunu mənim istədiyim üçün etmir. Sadəcə o da mənim kimi düşünür. 

O da ət yemirmi?

Ət yeyir, amma digərləri qədər deyil (gülür). 

Ətdən imtina etmək sizin üçün çətin idi?

Əsla yox, mən onu heç zaman xoşlamamışam. Mən ətdən tamamilə imtinanı təşviq etmirəm, çünki hər kəsin öz bacardığını etməli olduğuna inanıram. Hər zaman deyirəm ki, həftənin yeddi gününü ət yeyirsinizsə, yalnız bir gün ondan imtina etməyə çalışın. Bu mövzuda heç kəsə təsir etməməyə çalışıram, çünki hər kəsin öz seçiminin olduğunu anlayıram.

Düzgün olduğunu düşündüyüm işlər barədə danışıram, amma bunu aqressiv şəkildə etmək istəmirəm və öz düşüncələrimi heç kəsə “sırımağa” çalışmıram. Hiss edirəm ki, ətrafımdakı bəzi insanlar öz həyat tərzini dəyişməyə başlayır. Bunun üçün mən xüsusi səy göstərməmişəm. Bir il əvvəl öz iş yerimə gəldiyimdə hər şey tamamilə başqa cür idi. İndi isə görürəm ki, mənim öz bildiyimi etdiyimə görə bir çox insanın düşüncəsi dəyişib. Düşünürəm ki, mənim heç kəsə heç nə demədən öz həyatımı yaşamağım, təşviqat aparmağım və plastik stəkanlardın istifadəsini qadağan etməyimdən daha təsirlidir. Axı mən də əvvəllər indi olduğum kimi deyildim və əvvəllər indi bildiklərimi bilmirdim.

Ekologiya mövzusunda kitab oxuyub film izlədiyinizi söylədiniz. Oxucularımıza nə tövsiyə edərdiniz?

Mən “Introduction to Sustainability” və “Greening the Economy: Lessons learnt from Scandinavia” kurslarında iştirak etmişəm. Mən A Plastic Ocean, The True Cost və dəb sənayesinin ətraf mühitə göstərdiyi mənfi təsir haqqında digər filmlərə baxmışam.

Ekologiya mövzusunda faydalı kitablar və filmləri burada tapa bilərsiniz.

Qanunvericilik səviyyəsində ətraf mühitin qorunması lehinə dövlət qadağalar tətbiq etsəydi, ilk növbədə nəyi qadağan etmək olardı?

Düşünürəm ki, dəyişdirmək və düzəliş vermək qadağa tətbiq etməkdən daha düzgündür. Məsələn, bir çox ölkədə olduğu kimi marketlərdə təqdim olunan plastik torbaları ödənişli etmək olar. Bu maliyyə təşəbbüslərindən biridir – torbalar ödənişli olarsa, alıcılar daha az plastik torbadan istifadə edəcək. Aydındır ki, bu mənfi qarşılanacaq, belə ki, “biz onsuz da pis yaşayırıq, hələ bir plastik torbalara da pul verək”. Əslində isə bu, hər birimizə aid olan ekoloji problemləri azaltmağa kömək edəcək. 

Kağız torbalardan istifadə etsək necə?

Bu, mübahisəli məsələdir. Kağız torbalara keçid düşündüyümüz qədər yaxşı deyil. Bəli, kağız daha tez parçalanır, lakin kağız torbalarının istehsalı üçün daha çox maddi vəsait və resurslar lazımdır.

Onları tullantılardan hazırlasaq necə?

Bu yaxşı fikirdir, lakin gəlin baxaq ölkəmizdə tullantını emal edən müəssisə çoxdurmu? Ekoloji cəhətdən təmiz bir şey yerindəcə istehsal edilməlidir ki, daşınma üçün daha az enerji sərf edilsin. Uyğun bir infrastruktur yoxdursa, çox miqdarda kağız toplamaq nə dərəcədə düzgündür? Burada daha bir problem meydana çıxır - kağız bir dəfə istifadə olunur və atılır. Kağız torbanın hazırlanmasına nə qədər vəsaitin sərf edildiyini nəzərə alsaq, bu istehsalın ekoloji cəhətdən heç də səmərəli olmadığını görərik.

Bəlkə parça torbalar?

Ən yaxşısı odur. Yaxşı olardı ki, supermarketlərdə belə torbalar satılsın. Bir dəfə alırsan və aldığın bütün məhsulları onun içərisinə yerləşdirirsən.

Hər şeyin tullantısız olmasına necə nail olmaq olar?

Bu mümkün deyil. Biz yaşayıb nəfəs alırıqsa, deməli havaya CO2 buraxırıq. Bu isə planetimizə mənfi təsir göstərir. Bu, qaçılmazdır. Biz sadəcə olaraq bu mənfi təsiri azalda bilərik. Məsələn, məndən tez-tez plastik torbaları götürmürəmsə, zibilimi necə atdığımı soruşurlar. Zero-waste prinsipinə uyğun yaşamağa başlayandan sonra bizim evdə demək olar ki, tullantı yığılmır. Bir öz tullantılarımızı azaltmağa çalışırıq. Bizim evdə həftədə cəmisi bir torba tullantı yığılır. Biz tullantıları emal edilmiş tullantılardan hazırlanan torbaya yığırıq. 

Müxtəlif yarmaları, meyvə və tərəvəz məhsullarını qablaşdırma olmadan almağa çalışmalısınız. Əvvəllər ölkəmizdə bunun çətin olacağını düşünürdüm. Ancaq demək olar ki, hər bir həyətdə məmnuniyyətlə mallarınızı çantalarınızda tərəzidə çəkəcək meyvə-tərəvəz satıcısına rast gələ bilərsiniz. Bu, onun özü üçün də sərfəlidir. Supermarketlərdə də öz torbalarınızdan istifadə edə bilərsiniz. Mən hər zaman özümlə bazar torbasını aparıram. Çiyələk və ya böyürtkən almaq istədikdə, əvvəlcə satıcıdan tərəzidə mənim öz qabımı çəkməyi xahiş edirəm və sonda ümumi çəkidən qabımın çəkisini çıxıram. Kənardan baxan düşünür ki, biz özümüzə əlavə problem yaradırıq, digər tərəfdən isə bununla biz daha ciddi ekoloji problemi həll etməyə çalışırıq.

Bu vəziyyətdən narazı satıcılara rast gəlirsinizmi?

Müxtəlif cür olur. Bəzi supermarketlərdə satıcılar deyir: "Bizim menecer icazə vermir”. Belə supermarketlərdə mən alış-veriş etmirəm.

Emala hansı tullantıları verirsiniz?

Kağızı biz istənilən ASAN filialına təhvil veririk. Plastik məmulatlarını isə biz həyətlərdə və ictimai yerlərdə quraşdırılmış xüsusi narıncı konteynerlərə yerləşdiririk. Onlar qursaşdırılmazdan əvvəl mən ayda bir dəfə evdəki bütünü plastik məmulatlarını fandomatlara aparırdım. Lakin bu, heç də rahat deyildi. Belə ki, bəzən fandomatlar dolu və ya bağlı olurdu. Bu zaman mən bütün yükümü götürüb evə qayıtmalı olurdum.

İşdə batareya daşlarını toplayan qablarımız var. İstifadə edilmiş daşları heç yerə tullamırlar, müəyyən bir yerdə saxlayırlar. Batareya daşlarının toplanması üçün qablar artıq bəzi məktəblərdə də quraşdırılıb. 

Ev üçün əşyaları adətən harada alırsınız?

İnternetlə sifariş edirəm. Məsələn, mən bambukdan hazırlanmış diş fırçasından istifadə edirəm. Əvvəllər onu burada alırdım, sonra isə bunun baha olduğunu başa düşdüm və sifariş verməyə başladım.

Mən kommersiya şampununda istifadə etməyi dayandırdım və saç sabununa keçdim. Evsə sabun bişirən insanların İnstaqram səhifələri var (link). Bu, saç üçün faydalı təbii məhsuldur. Şampundan sabuna keçidin ilk ayı bir az çətin oldu – sanki saçımın üzərinə mum çəkilmişdir. Plastik qablardakı şampundan imtina etmək fikri məndə əvvəldən var idi və əldə bişirilmiş sabunun təbii olduğu məlum olduqda, çoxdankı arzumu yerinə yetirdim. İndi bu saç mənə zövq verir!

Digər xırdalıqlar varmı?

Paltarı mən soyuq suda yuyuram. Belə daha az enerji sərf olunur. Sadəcə bunun üçün uyğun yuyucu tozdan istifadə etmək lazımdır. Həmçinin bu, paltar üçün da yaxşıdır. Hələlik mən adi vasitə ilə yuyuram, lakin bilirəm ki, onu sabun qozu (мыльный орех) ilə əvəz etmək olar. Onu Hindistanda və Afrikada istifadə edirlər, mən yerli istehsalçının istehsal etmədiyi bu məhsulu sifariş etmirəm. Axı onun çatdırılması üçün əlavə enerji sərf olunacaq.

Yerli istehsalçının istehsal etdiyi malların istifadə edilməsi bir qaydadır. Belə olarsa, məhsulların xaricdən gətirilməsi üçün enerji və digər resurslar sərf olunmaz.

Ekoloji həyat tərzinin daha bir vacib məqamı təbii materiallardan hazırlanmış paltar almağa çalışmaq və dəblə ayaqlaşmamaqdır. Sintetik materialları yuduqda, onun lifləri sonda okeana tökülür. Parçalara vurulan toksik boyalar, elektrik enerjisi sərfiyyatı və digər amillər nəzərə alınmalıdır. «Fast fashion» – dünyanı əlinə alan bir neçə həftədən bir dəyişən dəbdir. Siz marketə daxil olursunuz, oradan ucuz qiymətə paltar alısınız və qənaət etdiyinizi düşünürsünüz. Lakin bu belə deyil. Biz dəbli paltar alırıq və ondan bir-iki dəfə istifadə edirik. Bu dəb öz mənfi izini qoyur. Sual oluna bilər: “Bu paltarın tam qiymətini ödəmirəmsə, onu kim ödəyir?” Çox vaxt təbiət ödəyir.

İstifadə etdiyi əşyanı başqasına ötürməklə həmin əşyanın ömrünü uzadanlar var.

Bəli, biz belə etsək, həmin əşyanın ekoloji dəyəri azalar. Bəzən mənə “Marketlərdən paltar almırsan, bəs haradan alırsan?”,- sualını verirlər. Deyirəm ki, ən yaxşısı second-hand mağazalarıdır. Lakin cəmiyyətimiz bunu qəbul etmir.

Hər mövsüm yeni geyim almaqdansa,10-12 il istifadə edə biləcəyiniz bahalı geyim alın. Çalışın ki, daha bahalı və keyfiyyətli əşya alıb, bir müddət sonra dostlarınıza verəsiniz.

Yəqin ki, xüsusi kosmetikadan istifadə edirsiniz?

Hələlik heç nə almıram, əvvəl aldığım kosmetik vasitələrdən istifadə edirəm. Bu həyat tərzinə keçəndən sonra kosmetikadan istifadəni xeyli azaltmışam. Mənim əvvəl aldığım çoxlu kosmetikam var. Lakin mənə nəsə lazım olarsa, mən ekoloji kosmetika alaram. Ekoloji həyat tərzinə keçdikdə heç nəyi tullamaq lazım deyil. Belə olduqda tullantılar daha çox olur. Plastik torbalarınızın hamısını birdən zibil qutusuna tullamayın, «fast-fashion» geyimlərinizin hamısını birdən paylamayın. Bunun heç bir mənası yoxdur. Malik olduqlarınızdan istifadə edin və yeni alış-verişlərinizdə daha diqqətli olun.

Suya necə qənaət etməyi məsləhət görürsünüz?

Birincisi, su kranını uzun müddət açıq qoymamaqla, çimməyə daha az vaxt sərf etməklə, çaydanda yalnız zəruri miqdarda su qaynatmaqla suyun istehlakını azaltmaq olar.

İkincisi, həmçinin tamamilə müxtəlif malların istehlakını azaltmaqla da biz suyun istifadəsini azalda bilərik. Axı biz suyu yalnız “təmiz su” şəklində istifadə etmirik. Su əldə etdiyimiz malların istehsalında da istifadə olunur.  Bu, “virtual” sudur. Məsələn, inəyi böyütmək üçün su da daxil olmaqla külli miqdarda resurs sərf etmək lazımdır.

Yeri gəlmişkən, mal-qaranın həzm sistemində CO2-dən 25 dəfə zərərli metan qazı hasil olunur. O, təbiətə CO2-dən daha artıq zərər vurur. 

Ət və süd məhsullarından söhbət düşdükdə bəziləri deyir: “Əcdadlarımız min illər boyu ət yeyib süd içiblər. Ətraf mühitə heç nə olmayıb axı”

O zamanlar dünyamız bu qədər sənayeləşməmişdi. İndiki zamanda yediyimiz və yediyimizin miqdarı dünyamıza zərər verir. Ət istehsalı ətraf mühitin düşmənlərindən biridir. Digəri neft sənayesi, üçüncüsü avtomobil istehsalı və s. Dədə-babalarımızın yedikləri təbii idi, onların qidasının hazırlanması sənaye halına salınmamışdı.

O zamanlar insanların sayı da az idi. Yer kürəsinin əhalisi həndəsi silsilə ilə artmaqdadır.

Bəli, əhalinin hədsiz artımı əlavə problem yaradır.  Çünki əhalinin artması istehlakın artması deməkdir. Hamını qida ilə təmin etmək üçün daha artıq enerji lazımdır. Əvvəlki kimi yaşamağa davam etsək, yer kürəsi tab gətirməyəcək. Hazırda biz yer kürəsinin resurslarından elə istifadə edirik ki, sanki bizim yaşamağımız üçün ikinci bir planet var. Təbiətə vurduğumuz zərəri hesablamaq üçün onlayn-kalkulyatorlardan istifadə edə bilərik.

Hesablamalar göstərir ki, bu tərzdə yaşamağa davam etsək, bizə dörd ədəd yer kürəsi lazım olacaq. Lakin buna görə üzülməyin: həyatımızın bu cür qurulmasında bizim günahımız yoxdur. Birincisi, ənənəvi həyat tərzini dəyişdirmək çox çətindir. Buna çox zaman infrastruktur imkan vermir. Məsələn, alternativ enerjinin inkişaf dərəcəsi onun hər sahədə tətbiqinə kifayət etmir.

Bütün problemlər insanların düşüncəsindən irəli gəlir. Onlar: “Yer kürəsi dağılanda, mən artıq Yer üzündə olmayacağam”,- deyə düşünür. Hətta əgər biz yer kürəsinin məhvini görməyəcəyiksə, bunu gələcək nəslimiz görəcək. Bu, elmi cəhətdən sübut olunmuş həqiqət olsa da, çoxlarımız onu “bilməməyi” üstün tutur.

Hətta əgər siz öz yaşayış tərzinizi köklü surətdə dəyişdirə bilmirsinizsə, xırdalıqlardan başlayın. İlk əvvəl edə biləcəkləriniz haqqında düşünün. Qoy bu, hər gün bir plastik torbanın əldə etməkdən və ya plastik birdəfəlik stəkanda kofe içməkdən imtina olsun.

Yüz nəfərin təbiətin qorunmasına verdiyi kiçik töhfə, bir nəfərin plastik məmulatlardan tamamilə imtina etməsindən daha təsirli olar.