Son illər ərzində Azərbaycanda qan donorluğu ilə bağlı vəziyyət köklü şəkildə dəyişmişdir. Azərbaycan sakinləri öz həmvətənlərinə təmənnasız yardım etmək üçün qan verirlər. İkinci Qarabağ müharibəsi və Talassemiya Mərkəzində qanköçürmə ilə bağlı böhran zamanı Mərkəzi Qan Bankının qarşısında yaranmış növbələri yada salmaq kifayətdir.

Azərbaycan Talassemiya Federasiyasının rəhbəri Nailə Quliyevanın sözlərinə görə, təəssüf ki, digər problemlər, ilk növbədə Qan Bankının əməkdaşları tərəfindən qanın keyfiyyətsiz emalı problemi həll olunmamış qalır. Bu cür səhlənkarlıq ən yaxşı halda, pasiyentlər üçün olduqca zəruri olan qanın atılmasına, ən pis halda isə – onsuz da zəif olan pasiyentlərin hepatitə yoluxmasına gətirib çıxarır.

Həmçinin, Qan Bankının nadir qan qruplarına malik olan donorları cəlb etməsinə və həvəsləndirməsinə kömək edəcək məlumatlar bazasının niyə hələ də işləməməsi məsələsi də açıq olaraq qalır. Eyni zamanda bilmək istərdik ki, özəl klinikaların öz pasiyentlərindən qanköçürmə üçün aldıqları pullar haraya daxil olur.

Azərbaycanda 1500 talassemiyalı pasiyentin donor qanına möhtac qaldığı 2020-ci ilin mart ayındakı böhrandan il yarım vaxt keçir. O zaman Sizin çağırışınıza minlərlə insan cavab verdi, onlar karantin şəraitində ayrılmış 2 saat vaxtlarını Qan Bankına gəlməyə sərf edirdilər ki, insanlara kömək edə bilsinlər. Aksiyada hətta səfirliklərin əməkdaşları da iştirak edirdilər. Birinci Vitse-prezident Mehriban xanım Əliyevanın çağırışından sonra isə, qanvermə aksiyasına bütün nazirliklərin, dövlət idarələrinin və iri kommersiya təşkilatlarının əməkdaşları qoşuldular. 

Hazırda donor qanının verilməsi ilə bağlı vəziyyət necədir?

Bu gün biz məmnuniyyətlə bir faktı qeyd edə bilərik ki, ölkədə könüllü donorların sayı kəskin şəkildə artıb. Biz ölkədə qan donorluğunun inkişafına biganə qalmayan və mütəmadi olaraq qan verən, yaxud dostlarını, tanışlarını, ailə üzvlərini, iş yoldaşlarını qan donorluğuna cəlb edən hər bir insana dərin minnətdarlığımızı bildiririk.

Məyusedici fakt isə odur ki, Qan Bankı indiyə qədər baza ilə işləmir – donorlar növbəti qanverməyə cəlb olunmur, onlara zəng edilmir, donorlar digər ölkələrdə olduğu kimi  mükafatlandırılmır. Əksinə, qan verməyə gələn insanlara olduqca soyuq münasibət göstərilir. Axı Qan Bankının əməkdaşları üçün hər bir donora təşəkkür etmək və digər insanların həyatının qorunmasına donorun verdiyi nəcib töhfəni vurğulamaq çətin bir iş deyil. 

İnsan necə qan donoru olur? Biz bilirik ki, bu, ilk növbədə, təbii ki, insanın başqa birinin yaşamasına kömək etmək, xeyirxah iş görmək üçün könüllü istəyidir. İnsan məhz bu məqsədlə Qan Bankına gəlir, bəzən qan donorluğu və s. haqqında müxtəlif saytlarda məlumatları əvvəlcədən öyrənir. Həkimlə ilkin söhbətdən sonra, insanın qan verməsinə icazə verilir və ya sağlamlıq vəziyyətinə görə ona etiraz edilir.

Donorun bu mərhəmət aktını gələcəkdə də yerinə yetirmək, yenidən vaxtaşırı olaraq qan vermək və həyatın görünməz zəncirinin iştirakçısına çevrilmək istəyi məhz Qan Bankının əməkdaşlarından asılıdır. Əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, məhz daimi təmənnasız donorlar, yəni mütəmadi olaraq könüllü qan verən insanlar təhlükəsiz qan qonorları hesab olunurlar. Məhz donorluğun bu növünü müxtəlif üsullarla motivasiya etmək və dəstəkləmək lazımdır:

• konkret donor üçün mümkün qanvermə tarixi göstərilməklə, qanvermə üçün gəlişinin gözlənildiyinə dair xatırlatma ilə zənglər və ya məktublar;
• qan donorları üçün minnətdarlıq məktubları və kiçik hədiyyələr;
• konkret donor və onun qanvermə üçün şəxsi motivasiyası barədə nəşrlər;
• dövlət tərəfindən imtiyazlar.

Yəni, qan donoru Qan Bankı vasitəsilə və konkret olaraq bankın işçiləri vasitəsilə qan köçürülməsinə ehtiyacı olan insanlara öz sevgisini bəxş edir. Qan Bankı isə donor üçün xidmətin yüksək səviyyədə təşkil edilməsi vasitəsilə qan donoruna öz sevgisini bəxş etməlidir. Bu proses, nəhayət, yoluna qoyulduqda, ölkəmizdə donorluq tamamilə fərqli status əldə edəcək və qanköçürmə üçün qan çatışmazlığı ilə bağlı problemlər öz həllini tapacaqdır. 

Vaxtaşırı olaraq kimlərinsə qan köçürülməsi zamanı hepatitə yoluxması barədə xəbərlər dərc edilir. Bu necə mümkün ola bilər?

Təəssüf ki, qan komponentlərinin həm tədarük keyfiyyəti, həm də təhlükəsizliyi ilə bağlı problemlər mövcuddur. Mən həmişə demişəm və deyirəm ki, qanın götürülmə miqdarından və tədarükündən qan və onun komponentlərinin keyfiyyətinə keçmək vaxtıdır. Əgər əvvəllər biz bütün səylərimizi talassemiyalı pasiyentlərin qanla fasiləsiz təmin olunmasının təşkilinə yönəldirdiksə, indi keyfiyyətli və təhlükəsiz qanın tədarükünün zəruriliyi barədə ucadan danışmağın vaxtı çatıb.

Mən ixtisasca həkim deyiləm, amma talassemiyalı pasiyentin anasıyam və uzun illərdir bu problemlərlə məşğul oluram. Ona görə də mən özümə bu barədə danışmağa haqq verirəm və heç kəs məndən inciməsin. Mən başqa ölkələrdə, məsələn, qonşu Türkiyədə qanköçürmə ilə bağlı vəziyyətin necə olduğunu görürəm və başa düşürəm ki, bizə yalnız səhlənkarlıq və pasiyentlərə qarşı laqeydlik mane olur.

Biz uzun müddət susduq, amma səssizliyimiz uşaqlarımızın sağlamlığına mənfi təsir göstərir. Buna görə də, biz təhlükəsizlik və keyfiyyətə diqqət yetirməyi vacib hesab edirik.

Biz nədən narazıyıq?

Birincisi, Talassemiya Mərkəzinə tədarük edilən qan hemoqlobinin səviyyəsini lazımi səviyyəyə qaldırmır ki, bu da müalicənin gedişinə pis təsir göstərir – hemoqlobinin çatışmazlığı səbəbindən 10 yaşdan sonra pasiyentdə inkişaf problemləri müşahidə olunur. Bunun səbəbləri çoxdur:

• qan donorunda hemoqlobinin səviyyəsinin kifayət qədər yüksək olmaması.  
• qablaşmaya kifayət miqdarda qanın götürülməməsi və müvafiq olaraq, bir hemakonda eritrositlərin miqdarının kifayət qədər olmaması.
• qanın kifayət qədər düzgün seçilməməsi: axı qan təkcə qan qrupunun və rezus-faktorun müəyyənləşdirilməsi üzrə deyil, həm də fenotip, antigenlər və antieritrositar anticisimlərin mövcud olması/olmaması üzrə seçilməlidir.
• Qan Bankında yanlış emal səbəbindən eritrosit kütləsində qan laxtalarının olması. Son bir neçə ay ərzində süzgəcə laxtanın düşməsi səbəbindən qanköçürmənin dayandırılması zərurətinin yarandığı halların sayı artıb. Bundan sonra qan yalnız atılmalı olur. Anlamaq lazımdır ki, keyfiyyətsiz qan tədarükü təkcə hemakon, reaktivlər, qan süzgəcləri və s. üçün dövlət vəsaitlərinin israf edilməsi demək deyil. Bu, həm də istifadə olunmamış və artıq yararsız olan donor qanı deməkdir. Və əlbəttə ki, bu, pasiyent və onun ailəsi üçün bir stressdir: qan sifarişi, qanköçürmə üçün Talassemiya Mərkəzinə yazılma, yola sərf edilən vaxt itkisi (bəzi pasiyentlər bölgələrdən gəlir), venanın deşilməsi... Nəticədə, keyfiyyətsiz qan səbəbindən pasiyent ən yaxın günlərdə bütün bunlardan bir daha keçməli olur, belə ki, pasiyentin hemoqlobininin səviyyəsi aşağı düşməkdə davam edir. Bəs nə üçün biz indiyə qədər bu cür qan qəbul etməyə davam edirik?

İkincisi, düzgün qeyd etdiyiniz kimi, son bir neçə ay ərzində C hepatitinə yoluxmuş talassemiyalı pasiyentlərin sayı artıb. Bəli, qan köçürülməsi zamanı viruslara yoluxma riski hər zaman vardır. Lakin 2011-2015-ci illərdə qanın, qan komponentlərinin donorluğunun və qan xidmətinin inkişafı üzrə Tədbirlər proqramına əsasən, qan və onun komponentlərinin tədarükü üçün, tədarük edilən qanın təhlükəsizliyinin təmin edilməsi məqsədi ilə NAT texnologiyasının tətbiqi nəzərdə tutulur. Ancaq indiyə qədər bu vəzifə yerinə yetirilməyib. Bundan əlavə, 2016-2020-ci illərin proqramında bu texnologiyanın tətbiqi ümumiyyətlə aradan qaldırılıb. Nə üçün? Bizdə artıq hər şey yüksək səviyyədə təşkil olunub? Yoxsa proqramları hazırlayanlar insanlar vətəndaşlarımızın taleyinə biganə qalırlar?

Bu, Talassemiya Mərkəzinin problemidir, yoxsa digər tibb müəssisələrində də qan komponentlərinin alınması ilə bağlı problemlər yaranır?

Mən, bir qayda olaraq, talassemiyalı pasiyentlərin problemləri ilə məşğul oluram. Lakin vaxtaşırı olaraq mənə trombositlərin çatışmazlığı problemləri ilə üzləşən leykozlu pasiyentlər də müraciət edirlər. “2017-2021-ci illər üçün qanın bədxassəli xəstəlikləri ilə mübarizə üzrə Tədbirlər Proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 11 noyabr 2016-cı il tarixli 447 nömrəli Qərarının 6.2.4-cü bəndinə əsasən, leykozdan və qanın digər bədxassəli xəstəliklərindən əziyyət çəkən pasiyentlər də qan komponentləri ilə təmin edilməlidirlər.

Lakin, əslində, leykozlu pasiyentlərin ailələri trombositlərin alınması üçün donorları özləri tapmaq məcburiyyətində qalırlar. Həm də trombositlərin bir dozasını manual üsulla əldə etmək üçün 4 qan donoru lazımdır. Halbuki həm Bakıda Mərkəzi Qan Bankında, həm də Talassemiya Mərkəzində daha yaxşı keyfiyyətə malik olan aferez trombositlərin əldə edilməsi üçün aparat mövcuddur və onları əldə etmək üçün 1 pasiyentə 1 donor kifayətdir.

Demək olar ki, dünyanın heç bir yerində qan tədarükünün manual üsulundan artıq istifadə edilmir, çünki belə bir köhnəlmiş tədarük üsulu pasiyentlərin qanında trombositlərin səviyyəsini demək olar ki, artırmır. Artıq XXI əsrdir, bəs biz nə üçün hələ də ötən əsrdə yaşayırıq?

Məhz buna görə də, təəssüf ki, heç də hamı və heç də hər zaman bu cür keyfiyyətli trombositləri pulsuz əldə etmək imkanına malik olmur. Bu onunla izah olunur ki, sərfiyyat materialları, yəni trombositlərin götürülməsi üçün dəstlər çox bahalıdır. 

Bütün sərfiyyat materialları üçün xərclərin nə səbəbdən əvvəlcədən dövlət büdcəsinə qoyulmaması da sual doğurur. Bundan əlavə, nə üçün pasiyentlərin ailələri trombosit donorlarını ÖZLƏRİ axtarmalıdır? Niyə Qan Bankı özü bu işi yerinə yetirmir?

Çox vaxt iddia edirlər ki, Qan Bankı qan köçürülməsinə ehtiyacı olan insanlara qan və onun komponentlərini satır. Bu həqiqətən belədirmi? 

Mərkəzi Qan Bankı qan və onun komponentlərini bəzi özəl klinikalara satır. Özəl xəstəxanaların əksəriyyətinin öz qan bankları yoxdur buna görə də onlar lazımi qan komponentlərini Mərkəzi Qan Bankından alırlar. Onların pasiyentləri, təbii ki, qan üçün pul ödəyirlər.

Burada həqiqətən də sual yaranır: Mərkəzi Qan Bankı ilə özəl xəstəxanalar arasında hansı razılaşma mövcuddur? Axı Mərkəzi Qan Bankı dövlət tərəfindən maliyyələşdirilir, qan isə donorlardan pulsuz alınır. Nəticə etibarilə, özəl klinikalara qanın satışından əldə edilən mənfəət Hematologiya və Transfuziologiya Mərkəzinin büdcəsinə daxil olmalıdır. Bu belədirmi? Bu barədə nə üçün hansısa rəsmi məlumat yoxdur?

Diqqətinizi ona cəlb etmək istəyirəm ki, ölkənin Qan Bankı strateji bir obyektdir. Qan və onun komponentləri isə, 44 günlük müharibə dövründə olduğu kimi, hər birimizə hər an lazım ola bilər. Buna görə də, Qan Bankının işinə bütün ölkə ictimaiyyətinin diqqətini cəlb etmək lazımdır.

Təəssüf ki, bu gün talassemiyalı pasiyentlər adından bir şeyi deyə bilərəm ki, biz Qan Bankının işinə – nə qanın təhlükəsizliyi, nə qan komponentlərinin keyfiyyəti, nə də əməkdaşlarının işi məsələsində etibar edə bilmərik. Məhz kifayət qədər savadlı və məsuliyyətli olmayan işçilər Mərkəzi Qan Bankını bugünkü vəziyyətə gətirib çıxarmışdır.

Bu il Ümumdünya Qan Donoru gününün şüarı belədir– "Qan verin, dünyada həyatın nəbzi döyünsün". Çox gözəl deyilib, elə deyilmi? Bu gözəl sözlər bir cümlədə dərin bir mənanı birləşdirib! Bizdə ‒ talassemiyalı pasiyentlərin valideynlərində hər bir hüceyrə başqa heç kimdə olmadığı qədər bu şüara cavab verir. Çünki yalnız qan donorları sayəsində bizim uşaqlarımız yaşayır.

Gəlin, onlara təhlükəsiz bir mühit yaradaq. Mərkəzi Qan Bankı – donor olmağa hazır olan nəcib insanlar və daimi qayğıya ehtiyacı olan pasiyentlər arasında bələdçidir. Onun əməkdaşlarının laqeyd və səhlənkar olmağa sadəcə haqqı yoxdur.