20 Yanvar qanlı faciəsinin baş verdiyi gündən düz 30 il ötür.
"Azərbaycanfilm"in ovaxtkı müdiri rejissor və ssenarist Ramiz Fətəliyev kameraları hadisə yerinə aparıb çəkiliş aparmağa icazə verib. Bunun sayəsində həmin gecənin qanlı hadisələri lentə alınıb.
"Müxtəlif mənbələr o gecənin qurbanlarının sayını müxtəlif rəqəmlərlə göstərir. Bu, hesablamalarda edilən səhlənkarlığın nəticəsi deyil. Yəqin ki, bizim səhvimizdir. İndi mən hər şeyi izah edəcəm.
Ovaxtkı SSRi Ali Sovetinin deputat araşdırma komissiyasına təqdim etmək üçün kinostudiya işçilərinin həmin gecə və ondan sonrakı bir neçə ay ərzində çəkdikləri materiallara bağlı yekun hesabat tərtib edərkən mən əlavə siyahıda rəsmi əlamətlə işğalın qurbanı hesab edilə bilməyən, lakin öz qəti inamımla işğalın qurbanı hesab etdiklərimin soyadlarını və onların ölüm səbəbləri haqqında məlumatı daxil etdim.
Rəsmi əlamət siyahıdakıların öz həyatını həmin gecə itirməməsidir.
Bir il əvvəl oğlum öz məqaləsində (bir neçə saat əvvəl o həmin məqaləni təkrar paylaşdı və o yenidən mənə toxundu) avtobusda hərbi patrul tərəfindən öldürülən bir yeniyetmə haqqında yazmışdı. Əsgər çox sərxoş olub. Bu hadisə həmin gecədən bir neçə gün sonra baş verib. Bu, zorakılığın davam etməsinin bir nümunəsidir.
Sakit yaşıl bir küçə ilə üç əsgər gedirdi. Kol dibindən anlaşılmaz bir səs gəldi (məruzədə yazılanlardan). Əsgərlərdən biri avtomatdan kolu gülləbaran etdi. Güllələrdən biri qonşu evin ÜÇÜNCÜ mərtəbəsinin pəncərəsinə dəydi, divardan sıçradı və çarpayıda uzanan bir kişinin yuxu arteriyasını kəsdi.
Mətbuat prospektində sərnişinsiz bir taksi (köhnə qaz 24) hərəkət edirdi. Gözlənilmədən onun səsboğucusunda (глушитель) səs yarandı. Yolun əks tərəfi ilə hərəkət edən patrul bir anda taksini üç silahla (iki avtomat, bir tapança) gülləbaran etdi. Biz hadisənin nəticələrini lentə alanda hadisə yerinə sürücünün qızı gəldi. Bu məqamı biz lentə ala bilmədik, halbuki dəhşətlərə artıq alışmışdıq.
Deyirdilər ki, həmin gecədən bir gün sonra Salyan kazarmalarında orada yerləşən nizamlı ordunun əsgərləri ilə ordu sıralarından tərxis olub, lakin ehtiyatda saxlanılanlar arasında atışma baş verib. Biz baş verənlərin əsl mənzərəsini bərpa edə bildik, bunun üçün rejissorlarımızdan biri və iki könüllü qadın ən azı öz azadlığını təhlükəyə atdı. Lakin bu, başqa bir mövzudur.
Uzun sözün qısası, heç bir atışma olmayıb. Sadəcə olaraq, ehtiyat əsgərlərindən biri kazarmaların yaxınlığındakı bir yaşayış binasının pəncərələrini atəşə tutmaq fikrinə düşüb. Belə də edib. Bu əməllə o, binanın sakinlərini onu tələsik tərk etməyə məcbur edib, sonra isə öz cinayətkar yoldaşları ilə boş mənzilləri qarət edib. Sübh tezdən onlar göstərdiyi xidmətlərinə görə təşəkkür alıb oğurladığı əşyalarla birlikdə evlərinə, yəni Stavropol və Krasnodar əyalətlərinə göndəriliblər.
Ertəsi gün günorta yaşlı bir alim, professor öz mənzilinə qayıdır. Qazandığı hər şeyin birdən yox olmasını gördükdə o, dərhal infarkt keçirərək vəfat edir.
Məsələni aydınlaşdırmaq üçün sadaladığım bu halların kifayət etdiyini düşünürəm. Biz avtobusdakı yeniyetməni də, öz mənzilində dinc yatan kişini də, taksi sürücüsünü də, professoru da 20 Yanvar faciəsi qurbanlarının siyahısına salınmasını tələb edirdik. Bununla biz siyahıları genişləndirmək deyil, onların ailələrinin həmi gecə öldürülənlərin ailələrinə verilən ödəmələrdən faydalana bilməsi məqsədini güdürdük.
Bəzi təşkilatlar və rəsmilər bizimlə razılaşırdı, bəziləri isə yox. Kiminsə adı yekun siyahıda yer aldı, kiminsə yox. Buna görə bəzi rəqəmlər fərqlidir. Özlərini qurban verənlər üçün bunun heç bir əhəmiyyəti yoxdur".
Yaralılara yardım göstərərkən şəhid olan təcili yardım həkimi Aleksandr Marxevka.
Ella Marxevkanın xatirələrindən:
"Yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə Bakıya qoşunlar daxil olanda Aleksandr Marxevka öldürüldü. O, təcili yardımda həkim işləyirdi. Yaralı ilə bağlı zəng gəlib, bunlar da Saşanı göndəriblər. O, yaralının yanına gedib çatmamışdı. “Təcili yardım maşınına” kim atəş açıb? Yanındakı həkimin yaralandığını görən sürücü şok vəziyyətinə düşüb. Bir müddət sonra o xəstələndi və heç nə danışmadan dünyasını dəyişdi.
Nədənsə mən həmişə eyni mənzərəni görürəm: təcili yardım maşını sirena ilə sürətlə hərəkət edir, qarşısına isə tanklar çıxır. Bu, düşmənin tankları deyil, öz tanklarımızdır. Onlar maşının irəliləməsinə mane olur. Həkim: “Yol verin, biz yaralıya kömək etməliyik”,- deyə qışqırır. Tankın komandiri: “Bunu susdurun!”,-əmrini verir. Əmr icra olunur. Vəssalam. Yoxdur daha oğul, qardaş, ər, ata ...
30 il keçdi, lakin ürəyimdəki yara sağalmır. Heç vaxt da sağalmayacaq. Atasız, oğulsuz necə yaşamaq olar axı?! Nə deməkdir ki, "atam yoxdur?" Axı var idi. Mənim Saşam 40-cı illərdə Stalin rejimi tərəfindən repressiya edilən bir cütlüyün nəvəsi və 70-ci illərdə iş yerində öldürülmüş parlaq bir alimin oğlu idi. O, 90-cı illərdə soyuqqanlıqla öldürüldü. Nə oğlum, nə qayınatam, nə həyat yoldaşım, nə də atam qatil və ya quldur olub. Onların günahı nədir?
Hər bir insanın yaşamaq hüququ var. Qadın hamilə olduqda onun yaxınları və hətta tanımadığı insanlar belə qadının bətnindəki körpənin qeydinə qalır, onu qorumağa çalışır. Bəs oğlumun həyatını kim və hansı əsasla əlindən aldı?
Onu anadan olmazdan çox-çox əvvəl 40-cı illərdə öldürməyə başlamışdılar. Yetmişinci illərdə öldürməyə davam etdilər, 90-cı illərdə istəklərinə çatdılar. Bu edən qəzəb, paxıllıq, acgözlük və nifrətdir. Yalvarıram, daha onlara öldürməyə imkan verməyin!
Saşanı xatırlayan, məzarına çiçək gətirən hər kəsə təşəkkür edirəm".
Aleksandr yaralılara kömək etmək üçün qəhrəmanlıqla küçələrə çıxan yeganə həkim deyildi.
"25 il əvvəl gənc təcili yardım həkimi Bağırova Gülmira Qüdrətullayevna 20 yanvar 1990-cı il tarixində işdən evə gəlir. Onun Elvira (iki yaş) və Xalidə (beş yaş) qızı vardı. O, bizimlə vidalaşmağa gəlir... Biz başa düşmədik... Atam başa düşdü, amma susdu. O, nə edə bilərdi ki? Axı bu, anamın vəzifəsi idi...
Psixikamıza zərər vurmamaq üçün anam bizə o günlərdə gördüklərini və çəkdiklərini danışmırdı. Daha sonra, biz artıq böyük olduğumuzda o, ona və digər həkimlərə yaralıları daşımağa icazə verilmədiyindən, onların Filarmoniyanın yaxınlığında yolunu kəsib tankla üstlərindən keçməyi söz verdiklərinə baxmayaraq onların öz yolundan dönməməyindən, təcili yardım maşınının atəşə tutulmasından və anamın həmkarının öldürüldüyündən, həkimlərin öldürülənlərin qalıqlarını yığmalarından və ölənlərin qohumlarının onları cırıq-cırıq olmuş paltarları vasitəsilə tanımalarından danışırdı.
Mən anama, digər həkimlərə və sadə insanlara canlarını təhlükəyə atıb yaralıları xilas etmələrinə görə təşəkkür edirəm.
Anama heç bir mükafat və ya imtiyaz verilmədi, o heç gözləmirdi də. Onu Allah həkim kimi yaradıb. Vəssalam”.
Urban Gülmira xanımla 1990-cı il 20 yanvar hadisələri və yalnız o gecə deyil, sonrakı günlərdə də insanların həyatını xilas edən həkimlər haqqında söhbət edib.
"O zaman gördüklərimizi mən heç kimə rəva bilmirəm. Yanvarın 20-nə keçən gecə Mərdəkan xəstəxanasında birlikdə işlədiyim həmkarım Aleksandr Marxevka öldürüldü. Mən o zaman gənc mütəxəssis, o isə artıq tanınmış bir həkim idi. Onun kimilərinə "Yaxşı, bilikli həkim" deyirlər. O, təcrübəli kardioloq və reanimatoloq idi.
Mən o dəhşətli gecə işləmirdim, lakin 20 yanvar günü işə getdiyim zaman hamı nə baş verdiyini bilirdi. Onda hamımız, yəni bütün həkimlər yorulmadan işləyirdik, lakin yenə də mütəxəssis çatışmırdı. Yolumuzu bağlayır və hədələyirdilər. İçərişəhərin yaxınlığında tanklarla yolu bağladılar, yanvarın 29-da isə komendant saatı zamanı hərəkət etməyə cəhd etdiyimizə görə keçid məntəqəsinin yaxınlığında həmkarım Tamara Vallayevanı çiynindən yaraladılar. Yaralılar çox olduğundan həkimlər çox gərgin çalışırdı. İşimiz bir gündən bir idi: başqa çıxış yolu olmadığı üçün mən qızlarımın üzünə qapını qıfıllayıb gedirdim.
O dövrdə çalışanları unudaraq, hətta həyətə belə çıxmayanları indi qəhrəman kimi təqdim edirlər. Mənimlə birlikdə Sveta Kərimova, Telman Qafarov, Tamilla Vallayeva və başqalarını xilas etmək üçün həyatını riskə atan bir çox digər həkim işləyirdi".
Şəhid Habil Əzizov haqqında: "O, günahsız insanların öldürülməsinə biganə qala bilməzdi"
Əhməd Rəhmanovun xatirələrindən:
"16 yaşım var idi. Valideynlərim və kiçik qardaşımla birgə Tbilisi prospektinə baxan mənzildə yaşayırdım.
Hərbçilərin şəhərə giriməsinə mane olmağa çalışan sakinlər prospekti iki sıra maşınla bağladılar. Birinci sirada böyük yük maşınları, ikinci sırada minik avtomobillər durmuşdu.
Biz ocaqların ətrafında oturub özümüzü böyük kimi hiss edirdik. Xarici jurnalistlər gəlirdi, bir fransız qadını isə qardaşımla mənim şəklimi çəkirdi.
Axşam tünd yaşıl bir UAZ barrikadalara yaxınlaşdı və maşında oturanlar hamıya dağılışmağı əmr etdi. Onlar bildirdi ki, hərbiçilər gəlib atəş açacaq.
Axşam saat 11 radələrində prospektə yeni-yeni insanlar gəlməyə başladı. Onlar əsgərlərin prospektlə şəhərin girişinə yaxınlaşdığını söylədi.
Biz əsgərlərə tərəf getdik. Onlar üstümüzə projektor işığını salmışdıla. Biz əsgərləri deyil, yalnız onların qalxanlarını görürdük.
Hər beş qalxan bir avtomatlı əsgər dayanmışdı. Onlar bizim dağılışmağımızı tələb edirdi. Dinc mitinqlərdə etdiyimiz kimi hamımız çömbələrək oturduq. Bununla biz hakimiyyətə dinc mitinq etdiyimizi göstərirdik.
Əsgərlər yaxınlaşdılar, qalxanlar ayrıldı və arxalarından dəyənəkli insanlar çıxdı ... Çaxnaşma başladı və biz öz barrikadalarımıza tərəf qaçdıq. Arxamızca atəş açıldı, güllələri başımızın üstündən atırdılar. Maşınlardan birinin yük hissəsində duran bir oğlan birdən yerə sərildi. Onun sonu nə oldu, bilmirəm.
Üstümüzə tüstü bombaları yağanda kiminsə məni sürüdüyünü hiss etdim. Çönüb baxdım ki, bu mənim anamdır. Məni sürüyür, möhkəm söyür və evə qayıtmağımı tələb edirdi".
"O gecənin ən qəribə xatirəsi tankla bağlıdır. Xatirəmdə qalan onun özü deyil, (baxmayaraq ki, əvvəllər əsl tank görməmişdim), səs küyü və hərəkət etdiyi zaman ətrafındakı hər şeyin əsməsi və lərzəyə gəlməsidir.
Mənim 12 yaşım, qardaşım Timanin isə 9 yaşı var idi. Babam bizi Volqa-sının arxa oturacağında baş-başa uzadıb daha təhlükəsiz məkana, yəni öz evinə aparır. Ön oturacaqda oturan anam pəncərədə görünməməsi üçün əyilir. Əvvəlcə hər şey sükut içərisindədir, sonra yaxınlıqda avtomat səsi eşidilir. Avtomat səsi təkrar olunur. İnsanların maşının yanından keçdiyini duyuram. Babam bizə: “Qalxma, yat” deyir. Uzun müddət getdikdən sonra babamın yaşadığı Nərimanov prospektində olmalı olduğumuzu düşünürəm. Birdən hər şey titrəməyə başlayır. Başımı qaldırıb bir tankın qonşu küçədən keçdiyini görürəm. Bilmirəm, bəlkə bunun səbəbi zirehin və tırtılın ağırlığıdır, bəlkə qorxumdur. Babam qazı basır, maşın sürətlənir. O mənə: "Başını aşağı sal!",- deyir. Başımı aşağı salıb Tima ilə üz-üzə gəlirəm. Avtomobil həyətə daxil olur, titrəmə dayanır.
İrlandiyalıların əla bir sağlığı var: "Şeytan sənə çatanadək, göylərdə istədiyini et". Ümid edirəm ki, Qorbaçov və Yazovun şərəfinə heç kim bu sağlığı deməyib və onların vaxtı bitdikdə şeytan onlara çox tez çatacaq. 30 il əvvəl 1990-cı il yanvarın 20-də Bakıda təşkil etdikləri qırğına görə onlara xüsusi diqqət ayıracaq. Ovaxtkı Sovet şəhərinin küçələrində tankların gurultusuna görə, öldürülmüş yüz qırx yeddi, yaralanmış səkkiz yüz və itkin düşmüş beş nəfərin hər birinə görə".
“Mənim 10 yaşım vardı. Biz bayıl qəsəbəsində yaşayırdıq. Yaxınlıqda hərbi hissə, buxtada gəmilər, küçələrdə isə hərbi texnika vardı. Anam pəncərələri bağlayırdı. Ümid edirdi ki, bunu köməyi ola bilər.
Atam dənizdə səfərdə idi. Onunla heç əlaqəmiz yox idi. Anamın cəmi 42 yaşı vardı. O zaman onun yaşı mənim indiki yaşımdan cəmisi 2 yaş artıq idi.
Qapının yanına balta qoyulmuşdu. Anam güvənilə biləcək başqa heç nə tapmamışdı.
Yaşadığımız həyət evinin qapıları zəif, pəncərələri isə çox idi.
Biz həqiqətən də möhkəm qorxurduq”.
“Mənim 18 yaşım var idi və mən hər şeyi çox yaxşı xatırlayıram.
Evimiz Salyan kazarmalarının yaxınlığında yerləşirdi. Hər kəs şəhərə qoşun yeridiləcəyini deyirdi. Biz isə inanmırdıq ki, sovet əsgəri dinc sovet insanına güllə ata bilər.
Təbii ki, aramızda çoxlu sayda təxribatçı var idi. Onlar deyirdi ki, tezliklə “iran sərbazları”, “türk əsgərləri” gələcək və biz sovet hərbçilərinə və tanklarına daş atmalıyıq. Bir ildən sonra bu təxribatçılar hakimiyyətə gəlib yüksək vəzifələrə sahib oldular. Əsgərlərin şəhərə daxil olmasından düz yarım saat əvvəl isə onlar yox olmuşdular.
Atışma başladı, camaat qaçdı, qardaşımla mən də insanlara qoşuldum. Bu çox qorxunc mənzərə idi, axı bizim nəsil müharibənin nə olduğunu bilmirdi. Ertəsi gün isə artıq tankın lüləsi pəncərəmizə tuşlanmışdı.
Səhər atamla mən çörək almağa getdim. “Xəzər” kinoteatrı, “Kaspar” xəstəxanası və “Olimp” mağazası istiqamətində hərəkət edirdik. Salyan kazarmalarının yanından keçəndə tankın əzdiyi “təcili yardım maşınını”, asfalt üzərində çoxlu qan gördük...
Qar yağdı və 20-yanvar gecəsi baş vermiş dəhşətin nəticələrinin bir hissəsi qar örtüyünün altında qaldı. Yanından keçdiyimiz hər bir binanın şüşələri sındırılmış, divarları isə güllələrlə deşik-deşik olmuşdu.
Daha sonra dəfn mərasimi keçirildi...
Ölənlərin sayının xeyli artıq olduğunu, ölənlərin bir hissəsinin dənizə atıldığını deyirdilər.
Hətta indi həmin hadisədən bir neçə il keçsə də bütün bunlar haqqında danışmaq mənim üçün asan deyil. Gözümün önündə dəhşətli faciə canlanır. Sanki bütün bunlar dünən baş verib”.
Kinoejissor Stanislav Qovoruxin
"Sovet Ordusu dinc Bakı şəhərinə işğalçı ordu kimi daxil oldu: göz-gözü görməyən vaxtda, tanklar və zirehli texnika ilə, özü üçün yolu alovla aça-aça. Hərbi komendantın sözlərinə görə, həmin gecə 60 min güllə atılmışdır.
Sumqayıt yolunda bir minik avtomobili dayanmışdı. Onun yanından tank karvanı keçirdi. Maşında biri qadın olmaqla üç professor oturmuşdu. Birdən bir tank karvanı tərk edərək maşının üstünə şığıdı. Avtomobilin üstündən keçən tank onun bütün sərnişinləri əzib öldürdü.
Karvan hərəkətinə davam etdi. Məqsədi “şəhərdə lövbər salmış düşməni" darmadağın etmək idi”.
Hava limanı tərəfdən atəşə tutulan Bakı sakinlərinin xatirələri:
"Yanvarın 19-da axşam evə qayıdırdım. Binə yolunun yaxınlığında bir dəstə insan görüb onlara yaxınlaşdım. Onlarla söhbət edərkən tankların gəldiyini gördüm. Birdən dayananlar istiqamətində atəş açıldı, mən ayağımdan yaralandım. Tanklar yaxınlaşdıqdan sonra mən, yəni iki infarkt keçirən yaşlı adam əsgərlərdən kömək istəməyə başladım, onlar isə məni təpiklədilər, sonra yerdə üzü üstə çevirib üst-başımı axtardılar. Binə kəndinin sakinləri məni əzab içində xəstəxanaya apardılar".
Abbas Abbasov
"Yanvarın 19-da əmim oğlu ilə mən hava limanına gedirdim. Gecə saat 12-1 arası atəş başladı. Mən əsgərlərin yol boyu qaçan insanlara arxadan atəş açmalarının, əzab içində olanları isə süngü ilə vurmalarının şahidiyəm. Maşının işıqlarını söndürməyi unutduğumdan əsgərlərin üzlərinə diqqətlə baxdım: çox hündürboylu, uzun saçlı, bığlı, saqqallı, heç əsgərlərə də oxşamırdılar, lakin hərbi geyimdəydilər. Maşınımız gülləbaran edilmişdi. Mən 4 güllə yarası aldım: üçü qaraciyər ətrafında, biri dərialtı.
Mənimlə birlikdə reanimasiyada olan 22-yaşlı Fuad Qres qəsəbəsindən idi. Əsgərlər onu süngü ilə vurmuşdu. İki saatdan sonra o öldü. Həmin gecə yolda mən meyitə bir sandıq güllə vürulduğunu gördüm.
Nadir Əliyev
"Yanvarın 19-da mən maşından düşüb evə getdim. Həyat yoldaşım dedi ki, uşaqlar tanklara baxmağa gedib. Artıq gec idi və uşaqların ardınca getdim, onları evə göndərdim, özüm isə Yeni Suraxani dairəsində (hava limanına çatmamış) dayandım. Orada duranların sayı dəyişirdi, amma orta hesabla əlli nəfər idi. Dayananlar qəsəbənin sakinləri idi, onlar sadəcə seyr etməyə gəlmişdilər. Birdən atəş səsləri gəldi, insanlar qışqıraraq qaçdılar. Mən də qaçdım, güllələrin biri belimin aşağı hissəndən girib qarnımdan çıxdı. On gün reanimasiyada yatdım. Qonşum yolda öldürülmüşü".
Balahüseyn Mir-Kazıb
Rəsmi məlumatlara görə, 20 yanvarda 147 mülki şəxs öldürülmüşdür. Onların arasında uşaqlar da var idi.
- İlqar - 13 yaş. Həmin axşam insanlara kömək etmək üçün dostları ilə 11-ci Qırmızı Ordunun meydanına gedir. Səhər İlqarın cəsədi meyitxanada aşkar olunur.
- Vera - 16 yaş. 258 nömrəli orta məktəbin 11-ci sinif şagirdi. Öz mənzilində ağır yaralanır. Evi gülləbaran etməyə davam edirlər və mənzildə yanğın başlayır.
- Nəriman - 15 yaş. Gecə atışmasını eşidib küçəyə çıxır. Salyan kazarması yaxınlığından pulemyotdan atılan güllə ilə vurulur. Semaşko adına xəstəxanasına aparılır. Səhər Nərimanın meyiti artıq meyitxanada aşkar olunur. Ölüm səbəbi: "Sinə nahiyəsində çoxlu güllə yarası".
- Larisa - 13 yaş. Avtobusun atəşi zamanı ürək nahiyəsindən aldığı güllə yarasından ölür.
Larisanın atası Fərman Məmmədovun xatirələrindən:
"2 nömrəli avtobus parkında avtokolon müdiri vəzifəsində işləyirdim. Yanvarın 19-da axşam saatlarında şəhər narahat idi. Bizə öz marşurtlarımızda fəaliyyət göstərən bütün avtobusları qaraja yerləşdirmək əmri verildi. Mən qızım Larisa ilə birlikdə 39 nömrəli marşrutda idim.
O, həmişə yanımda idi: avtobusda gəzməyi xoşlayırdı. Həmin axşam indiki Prezident Administrasiyası binasının yaxınlığında mitinq keçirildi - xalq Azərbaycanın müstəqilliyini tələb edirdi.
Saat 22.30-a yaxın idi, biz qaraja yola düşmək istəyirdik, lakin o an bizə mikrofonla bildirdilər ki, leytenant Şmidt zavodu (indiki H.Əliyev mərkəzi yaxınlığındakı park sahəsi) istiqamətindən əsgərlər paytaxtın mərkəzinə girmək istəyir. Bunun qarşısını almaq üçün camaatın köməyi lazımdır.
İnsanların istəyi ilə biz onları avtobuslara mindirib ora sürdük. Lakin leytenant Şmidt zavoduna dönəndə, tramvay xəttinə çatmamış (əvvəl Çapayev, indi Təbriz küç.) bizi üç istiqamətdən atəşə tutdular (20-25 metr məsafədən). Avtobusda dəhşətli hadisələr baş verdi, ölən və yaralanan oldu.
Bu zaman qızım avtobusun arxa oturacağında oturmuşdur. Sürücü öldürüldü, biz dayandıq və əsgərlər avtobusa girdilər, hamını zorla küçəyə sürüdülər, yerə yıxıb dəyənək və avtomatların qundağı ilə döyməyə başladılar. O an ayağımda şiddətli ağrı hiss etdim və ağır yaralandığımı başa düşdüm. Huşumu itirməyə başlamışdım. Məni xəstəxanaya aparanda qızımın da mənimlə birlikdə aparıldığını görüb huşumu itirdim.
Üç gündən sonra özümə gəlib öyrəndim ki, qızım dünyasını dəyişərək 320 nömrəli etiketlə meyitxanada yatır ... Müstəqilliyimizi biz günahsız insanların qanı bahasına qazanmışıq. Azərbaycan dövlətçiliyinin təməli məhz 20 yanvar tarixində "şəhidlər" tərəfindən qoyulub. Onlara “milli qəhrəman” adı verilməlidir. O faciədən bu qədər vaxt keçib, lakin cinayətkarlar hələ də cəzalandırılmayıb. Üstəlik, quldur Qorbaçova Nobel Sülh Mükafatını da veriblər".
Larisanın anası Qalina Məmmədovanın xatirələrindən:
"Yanvarın 19-na keçən gecə şəhərdə avtomat atəşinin səslərini eşidəndən sonra mən küçəyə çıxdım və çox narahat oldum. Səhərə qədər gözlədim, 4 aylıq Nərmin və 5 yaşlı Emin də evdə idi. Səhər Semaşko xəstəxanasından zəng gəldi və mənə həyat yoldaşımın vəziyyətinin ağır olduğu bildirildi.
Qonşularla birlikdə dərhal ora getdim. Xəstəxanada yaman səs-küy və qışqırıq var idi, hər yer qana bulaşmışdır, işıqlandırma olmadığından camaat qəzetləri yandırırdı. Bunun baş verə biləcəyinə inana bilməzdim. Fərmanı tapdım, sonra otaqlarda Larisamı axtarmağa başladım. Məni sakitləşdirməyə çalışdılar, dedilər ki, hər şey qaydasındadır, Larisa tapılacaq ...
Tezliklə qonşular onu meyitxanada tapıb evə apardılar. Qayıdanda qızımın qanlı cəsədini gördüm. Üzərinə şüşə qırıntıları səpilmişdir, üzü isə cızıq-cızıq olmuşdur.
Həmin gecə uşaq evdən gülərək çıxdı. O: "Mən atamla getmək istəyirəm, insanları və bayrağı görmək istəyirəm",- dedi. Mən onu həmin gecə buraxmazdım, amma o həmişə atasının yanında olmağa can atırdı, atasının iş yerinə yemək aparırdı, avtobusda gəzirdi və hətta atası ilə birlikdə mitinqlərə də gedirdi. Belə bir hadisənin baş verə biləcəyini gözləmirdim. Heç məzarın yanında dayanmağa belə imkan vermədilər. Dəfn zamanı tez-tez: “Tez olun. Gedin burdan! İndi əsgərlər atəş açaqaqlar!”,- deyə qışqırdılar.
Larisa çox itaətkar ev uşağı idi. Əvəzolunmaz Larisa mənə həmişə ev işlərində kömək edirdi, kiçik uşaqlara baxırdı. Belə bir uşağı itirmək nə deməkdir... Mən buna hələ də inana bilmirəm. Məni bir az sakitləşdirən onun heç olmasa xatirələrimizdə yaşamasıdır. O, Pionerlər Evində əl işlərini öyrənirdi. Ölümü ərəfəsində isə bacısı və qardaşı üçün gecə paltarı tikmişdir.
Çox şəfqətli bir uşaq idi. Atasına yemək aparmalı olduğu zaman döngəmizdə tank üzərində əsgərləri dayandığını görən Larisa dedi: "Ana, gəl əsgərlərə də yemək aparaq. Yazıqlar, yəqin acdırlar". Geri dönəndə isə: “Daha onlar aclıqdan ölməzlər...",- dedi.
Epiloq əvəzi
"30 Yanvar, 30 il qəzəb, 30 il ağrı, 30 il davamlı göz yaşları ... Bir vaxt 20 Yanvar faciəsi bəşər tarixinin ən qanlı səhifələrdən biri olacaq. Lakin nə qədər ki, bu günü yaşayanlar, yaxınlarını itirənlər, yas tutanlar, qadınların qara yaylıqları və qan qırmızı qərənfillərdən başqa bütün rənglərin yoxa çıxdığını xatırlayanlar var, 20 Yanvar tarix yox, dəhşətli reallıqdır. Həmin gün yalnız yüz minlərlə azərbaycanlının yad etdiyi insanlar öldürülməmişdir. Həmin gün biz hamımız ölmdürülmüşük, çünki müdrik bir kitabda deyilir ki, "dirilərin ölülərə həsəd aparacaq bir gün gələcək ...". Biz belə bir günü gördük. Ölülərimizi dəfn etdik və ürəyimizdə və ruhumuzda sağalmayan bir yara ilə yaşamağa məhkum olduq. Biz yaşayırıq, işləyirik, övlad böyüdürük, gülürük və ağlayırıq. Həyatın quruluşu belədir. Hər il 20 yanvar səhəri oyanan şəhər yenidən gecənin qara rənginə boyanır, Bakı bir daha kədərdən qaralır. Bu faciəni törədən xəyanətkarlar üzərindəki qara ləkə əbədi və silinməzdir. İnsan məhkəməsindən canlarını qurtaran bu canilər Allahın hüzurunda bəraət ala biləcəklərmi?"
